2003 წლის დეკემბერში ხალხური მრავალხმიანობის საერთაშორისო ცენტრის მიერ მოეწყო ფოლკლორული ექსპედიცია დმანისში მესტიის რაიონიდან (ჭუბერის ხეობიდან) 1988 წელს მომხდარი სტიქიური უბედურების შედეგად ჩამოსახლებულ სვანებთან.

ექსპედიციას ხელმძღვანელობდა ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების კათედრის დოცენტი, ხელოვნებათმცოდნეობის კანდიდატი ნატო ზუმბაძე, ექსპედიციის წევრები იყვნენ კონსერვატორიის მუსიკისმცოდნეობის ფაკულტეტის სტუდენტები: ოთარ კაპანაძე, ნინო ნადირაშვილი, თეონა რუხაძე და ტექნიკური ოპერატორი ლაშა მარტაშვილი.

დეკემბრის ბოლო დღეებში სუსხიან დმანისში ჩასულებს დმანისელი სვანების სახით თბილი და სტუმართმოყვარე მასპინძლები დაგვხვდნენ.
ჟივლენ ჩხეტიანის (64 წ.), ნიკოლოზ პაკელიანის (70 წ.), გურამ ჩხვიმიანისაგან (50 წ.), ჩავიწერეთ მნიშვნელოვანი სიტყვიერი ინფორმაცია სვანეთში დღემდე შემორჩენილი თუ უკვე დავიწყებული სხვადასხვა წეს-ჩვეულების შესახებ.

დმანისელი სვანების თქმით, ძველი რიტუალებიდან მათ ყოფაში ყველაზე მეტად “ლამპრობა”, იგივე “ლიმპარია” შემორჩენილი. “ლამპრობა” მოძრავი დღესასწაულია. მისი ჩატარების დრო ახალ მთვარეზეა დამოკიდებული და თითქმის ყოველთვის თებერვლის შუა რიცხვებს ემთხვევა. დღესასწაულის წინა დღეს თითოეული მამაკაცის სახელზე ხისგან ამზადებენ ლამპრებს (ჩირაღდნებს). გათენებამდე მამაკაცებს ანთებული ლამპრები მიაქვთ წმინდა გიორგის სალოცავისკენ, სადაც ლოცვასა და წმინდა გიორგის საგალობელ “ჯგრაგიშს” ამბობენ. Aმის შემდეგ რიტუალი გრძელდება გარეთ, კოცონის გარშემო, სხვადასხვა საგალობლისა და ფერხულის თანხლებით. დმანისელი სვანები ფიქრობენ, რომ “ლამპრობის” აღნიშნვა დღეს უფრო სიმბოლურია და ძველებური დატვირთვა აღარ აქვს. მათ ლეგენდაც გვიამბეს ამ დღესასწაულის წარმოშობის შესახებ. თუმცა ქართულ ეთნოგრაფიასა და ეთნომუსიკოლოგიაში ცნობილია, რომ ეს რიტუალი წარმოშობით წარმართული ხანიდან იღებს სათავეს.

ვახტანგ და ჟივლენ ჩხეტიანისაგან ჩავიწერეთ საგულისხმო ცნობები “კალანდის” ღამეს “მეკვლეობისა” და “ხელის გახსნის” ჩვეულებაზე, “გა”-სა და “ელიასადმი” მიძღვნილ ამინდის მართვის რიტუალებზე. ეთნოფორებმა ვრცლად მოგვითხრეს მიცვალებულთა სულის მოსახსენიებელი ციკლის “ლიფანალის” შესახებ; აღნიშნეს, რომ სვანეთში არსებობდა ქალთაA რიტუალი “ბარბოლი” (“ბარბალი”), ბავშვთა თამაშობა “ბომბღა”, თეატრალიზებული სანახაობა “უღლაშობა”. ახსენეს დღეს უკვე დაკარგული ფერხულები: “მირმიქელა”, “ჯანგულაში”, “შგარიდა”.

მიშა ცინდელიანისაგან (58 წ.) ექსპედიციამ ჩაიწერა საჭუნირე ჰანგები (“მირანგულა”, “ლაჟღვაში”, “ვიცბილ-მაცბილ” და სხვა). ჭუნირისა და ჩანგის დამზადებისა და შენახვის წესები, ლეგენდები ამ ინსტრუმენტების წარმოშობის შესახებ.

ექსპედიციამ სვანი ქალებისგან ჩაიწერა ბავშვთაAინფექციური დაავადებების დროს სათქმელი გამოლოცვები (79 წლის ნათელა გვარნიანისაგან), აკვნის ნანები (64 წლის მარიამ კორძაიასაგან და 38 წლის მაისო სუბელიანისაგან) და სხვა (სვანური თუ სხვადასხვა კუთხის) სიმღერები.

მამაკაცთა რეპერტუარი ჩავიწერეთ ანსამბლ “შგარიდასაგან”, რომელიც ასრულებს ანსამბლის ხელმძღვანელის გურგენ გურჩიანის მიერ აღდგენილ უძველეს საგალობლებსა და სიმღერებს. გურგენ გურჩიანმა 1985-1998 წლებში მოიარა სვანეთი და უხუცესი მომღერლების გიერგ ფირცხელანის, მაქსიმე გვარლიანის, უკა და სეფე ვეზდენებისა და სხვათაგან ჩაიწერა საგალობლების ცალკეული ხმები, რომელთა საფუძველზეც აღადგინა აღნიშნული ნიმუშები.

ანსამბლმა “შგარიდამ”, 2004 წლის იანვარში, თბილისის კონსერვატორიის დიდ საკონცერტო დარბაზში გამართა კონცერტი რომელზეც შესრულდა გ. გურჩიანის მიერ აღდგენილი საგალობლები: “ო, ქრისდეში”, “ცხაუ ქრისდეში”, “ყაიოსუმა”, “გა”, “ზაშინავა” და სხვა.

დმანისელ ეთნოფორებთან ექსპედიციის წევრების მეგობრობა დღესაც გრძელდება.