მრავალხმიანობა ჩრდილოეთ ამერიკელ ინდიელთა მუსიკაში1
(ეს სტატია დაიბეჭდა 1961 წელს, ჟურნალის Musical Quarterly-ის 47-ე ნომერში, გვერდები: 354-362)
უკვე ფაქტიურად ყველას მიერ არის გაზიარებული აზრი, რომ ჩრდილოეთ ამერიკელ ინდიელთა მუსიკა ერთხმიანია. არა მგონია რომ რომელიმე მუსიკოლოგი არ დაეთანხმოს ამ აზრს, ყოველ შემთხვევაში ზოგადად გამოთქმულს მაინც. მიუხედავად ამისა, მაგალითად, ჰელენ რობერტსმა თავის 1936 წელს გამოსულ ნაშრომში გააკრიტიკა საკუთარი თავი იმისათვის, რომ ადრე მეტისმეტად პირდაპირ და უკრიტიკოდ იღებდა ამ აზრს2. რამოდენიმე მეცნიერულ ნაშრომში არის მოხსენიებული მრავალხმიანობის არსებობის ფაქტი ამერიკელ ინდიელთა მუსიკაში, თუმცა მათი ავტორები გამუდმებით უჩივიან ჩანაწერებისა და გამოქვეყნებული ტრანსკრიბციების სიმცირეს. უნდა ვაღიაროთ, რომ ინდიელთა მრავალხმიანობა, თუკი ის ნადვილად არსებობს (ან ოდესმე არსებობდა) ყოველთვის წარმოადგენდა ძალიან ძნელად მოსახელთებელ ფენომენს, თუმცა, თუკი არსებულ წყაროებს თავს მოვუყრით და დავახარისხებთ, ნათელ და ისტორიულად საკმაოდ მწყობრ ზოგად სურათს მივიღებთ.
მიუხედავად მრავალხმიანობის სიმწირისა ჩრდილოეთ ამერიკელ ინდიელთა მუსიკაში, სამხრეთ ამერიკელ ინდიელთა მუსიკაში მრავალხმიანობის რთული ფორმების არსებობა (ყოველ შემთხვევაში წარსულში) ხშირად უდავო ფაქტად არის ხოლმე მიჩნეული. მრავალხმიანობა ამ შემთხვევაში (და საერთოდ მთელს ამ სტატიაში) გაგებულია როგორც ნებისმიერი სახის მუსიკა, რომელშიც ერთზე მეტი სიმაღლის ბგერა ისმის ერთდროულად. მრავალხმიანობის უფრო რთული ფორმების არსებობა ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის ეგრეთ წოდებულ “მაღალ კულტურებში”, კერძოდ კი ინკების, მაიას და აცტეკების კულტურებში თითქმის მთლიანად ეყრდნობა იმ მოსაზრებას, რომ ამ ცივილიზაციებში არსებულ დახვეწილ ცერემონიებს, რომლებშიც მუსიკა თანაშობდა დიდ როლს, უნდა მიეცა ბიძგი მრავალხმიანობის განვითარებისათვის. გარდა ამისა, ეყრდნობიან იმ ფაქტსაც, რომ ამ ცივილიზაციებში არსებობდა დიდი რაოდენობის მუსიკალური საკრავები, რომლებიც გამოყენებული უნდა ყოფილიყო მრავალხმიანი მუსიკისათვის3. თანამედროვე ცენტრალური ამერიკის შედარებით უფრო მარტივი კულტურებიდან ჩვენ ასევე ძალიან მწირად გვაქვს მრავალხმიანობის ნიმუშები. ჰელენ რობერტსი გამოთქვამს აზრს, რომ მექსიკურ ტომებს უნდა ჰქონოდათ მრავალხმიანობა, რასაც, საჭიროა აღვნიშნო, ის საფუძველი აქვს, რომ ამერიკის შეერთებული შტატების სამხრეთ ნაწილში მცხოვრებ ზოგერთ ტომებს აქვთ მრავალზხმიანობის რუდიმენტული ფორმები4. სტივენსონი, მეორეს მხრივ, აღნიშნავს, რომ მრავალხმიანობა კი ალბათ არსებობდაო მექსიკურ ტომებში, თუმცა აღიარებს რომ დეტალური ცნობები ამის შესახებ არ მოიპოვება5. ამავე დროს, უფრო ადრინდელი, თუმცა მეტად პატივცემული მკვლევარის, თეოდორ ბეიკერის6მიხედვით მექსიკურ ტომებს საერთოდ არ გააჩნდათ მრავალხმიანობა.
სამხრეთ ამერიკიდან ჩვენ მოგვეპოვება მრავალხმიანობის ნიმუშები რომელთაც, როგორც ჩანს, არ განუცდიათ არავითარი გავლენა დასავლეთ ევროპული ან აფრიკული მრავალხმიანობისა, რასაც ვერ ვიტყვით ჩრდილოეთ ამერიკელ ინდიელთა მუსიკის უდიდესი ნაწილის შესახებ. ჰორნბოსტელს, ცეცხლოვანი მიწის მუსიკისადმი მიძღვნილ შრომაში მოჰყავს ორი სასიმღერო ნიმუში, რომლებშიც პარალელური კვინტებში მღერიან7. კოლუმბიური ტომის ჩიბჩას მუსიკის შესახებ დაწერილ გამოკვლევაში ფრიც ბოზეს მოჰყავს ფლეიტებზე დაკრული ორი ნიმუში (იხ. მაგალითი 1)8.
მაგალითი 1. ჩიბჩას ტომის ფლეიტებზე დაკრული მელოდია. ფ. ბოზე, გვ. 197, #5 (ფრაგმენტი)
ფლეიტები უკრავენ მარტივ, თუმცა საკმაოდ დამოუკიდებელ მელოდიებს. საერთოდ, სამხრეთ ამერიკელი ინდიელების მრავალხმიანობაც არ არის კარგად დოკუმენტირებული. არსებული ჩანაწერები და მუსიკალური საკრავების უფრო დიდი რაოდენობა, რასაც ამ კულტურებში ხმარობენ, მიუთითებს, რომ მრავალხმიანობს შემთხვევების არსებობა აქ ალბათ გადაწყვეტილად შეიძლება ჩაითვალოს, რასაც ვერ ვიტყვით ჩრდილოეთ ამერიკელი ინდიელების მუსიკის შესახებ. თუმცა, თავისთავად მრავალხმიანობის არსებობა სამხრეთ ამერიკელ ინდიელთა შორის შეიძლება ჩაითვალოს კიდევ ერთ დამადასტურებელ საბუთად იმისა, რომ მრავალხმიანობის ელემენტები უნდა არსებობულიყო ჩრდილოეთ ამერიკელ ინდიელთა შორისაც, რადგან ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკელ ინდიელთა მუსიკალურ სტილებს შორის არის აშკარა ნათესაობა, ზოგიერთ შემთხვევაშიკი გასაოცარი მსგავსებაც.
ყველაზე დიდი რაოდენობა ცნობებისა მრავალხმიანობს არსებობის შესახებ მოიპოვება აშშ-ის ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროს ინდიელთა ტომებიდან, რომელთა კულტურა ცნობილია თავისი ძალიან რთული ტრადიციული ინსტიტუტებით, და მათი მეზობელი სელიშის ტომის ინდიელებიდან, რომლებიც ცხოვრობენ ბრიტანეთის კოლუმბიაში და ვაშინგტონის შტატში, არასანაპირო რეგიონებში. როდესაც ჯორჯ ჰერცოგი აკეთებს საერთო დასკვნას, იგი წერს, რომ ამ რეგიონში მცხოვრებ ინდიელთა სიმღერაში არსებული მრავალხმიანობა იყო ბურდონული ტიპის, და რომ აშშ-ის ჩრდილო-დასავლეთში ბურდონი იყო მელოდიაზე უფრო დაბლა, ხოლო მეზობელი სელიშის ტომში კი მელოდიაზე მაღლა9. ჰელენ რობერტსის მიხედვით, ნუტკას ტომის ინდიელებში მრავალხმიანობა უკვე დიდი ხანი იყო ცნობილი, და მათ ჰქონდათ სპეციალური ტერმინები ხმებისა და ხმების ურთიერთობების აღსანიშნავად, და რომ ხმების რაოდენობა არასოდეს არ იყო სამზე მეტი10. ფრანსის დენსმორი, მეორეს მხრივ, მიიჩნევს, რომ ჩრდილო-დასავლეთ რეგიონის მრავალხმიანობა, ნაწილობრივ მაინც, შედარებით ახლად დანერგილი ტრადიციაა11. მიუხედავად ამისა, დენსმორი აღწერს მრავალხმიანობის გამოვლენის სხვადასხვა ფორმებს, უფრო ზუსტად, მოჰყავს თავისი ინფორმანტების მონაყოლი, სადაც ისინი ახასიათებენ მრავალხმიანი სიმღერის ტრადიციას. მაკაჰის ტომის ინდიელებში, მაგალითად, მიღებული იყო “მეტალური ხმა” [მაღალი სიმაღლის ბურდონი], რომელსაც ძირითადად ქალები ასრულებდნენ, რომლებმაც, ზოგიერთის აზრით, არ იცოდნენ სიმღერის მელოდია, ანდა, სხვების აზრით, ცდილობდნენ გაეუმჯობესებინათ სიმღერის ხმოვანება12. “მეტალური ხმა” წარმოადგენდა მელოდიის მაღლა მჟღერ ბურდონს. ზოგჯერ, როცა მაკაჰის ტომის ინდიელებს ესტუმრებოდა სტუმარი და უმღეროდა საკუთარ სიმღერას13, მასპინძლები ააყოლებდნენ მის მელოდიას მაღალ “მეტალურ ხმას” (ბურდონს). თუმცა, როგორც დენსმორი აღნიშნავს, ასეთი მაღალი ბურდონი არ ფასდებოდა საზოგადოებაში და ზოგჯერ მას მიმართავდნენ ქალები, რომლებსაც არ შეეძლოთ მელოდიის სწორად სიმღერა14.
მონაცემები პარალელური მრავალხმიანობის არსებობის შესახებ ასევე მიუღია დენსმორს თავისი ჩრდილო-დასავლელი სანაპიროს ინფორმანტებისაგან. ნუტკას ტომის სიმღერაში ის მაგალითად აღნიშნავს პარალელური კვარტებით სიმღერას15. დენსმორი ასახელებს ერთ-ერთ სიმღერას ნუტკას ტომიდან, რომელშიც ზოგერთი ქალი მღერის კვარტით ზემოთ (კაცების მელოდიის მაღლა), ხოლო ზოგი ქალი კი მღერის კაცების მელოდიაზე ოქტავით მაღლა, და მიიჩნევს ამას შესრულების ტრადიციულ მეთოდად16. ოტო გომბოზიმ აღუწერა ამ სტატიის ავტორს სიმღერა პარალელური გადიდებული კვარტებით, რომელიც მას მოუსმენია სელიშის ტომის ინდიელთა შორის.
დამატებითი ცნობები გაურკვეველი ტიპის მრავალხმიანობის შესახებ ასევე მოიპოვება დენსმორის და რობერტსის ნაწერებში. დენსმორი წერს, რომ ზოგიერთი სელიშის ტომის მომღერალი ფრთხილად [“რბილად”] ამატებდა დამატებით ხმებს აქა-იქ “როცა მელოდიაში გრძელი ბგერები იყო გაჩერებული”17. რობერტსი კი ახსენებს მრვალრიცხოვან სასტვენებს რომლებსაც ჩრდილოეთის სანაპიროს მკვიდრი ინდიელები იყენებდნენ, და რომელზეც ძალიან რუდიმენტული ტიპის პოლიფონია სრულდებოდა18.
იშვიათი ნოტირებული მაგალითი ინდიელების მრავალხმიანობისა არის მოცემული აბრაჰამის და ჰორნბოსტელის მიერ ჩატარებული თომსონის მდინარის ინდიელების გამოკვლევაში (იხ. მაგალიტი #2).
მაგალითი #2. თომსონის მდინარის ინდიელები. აბრაჰამის და ჰორნბოსტელის დასახელებული ნაშრომი, სიმღერა #32:
ამ მაგალითში ზოგი ასრულებს მელოდიას, ხოლო ზოგი კი დროდადრო იმეორებს ერთ ბგერას, ლა-ს, რომელიც მელოდიის მთავარი ტონიდან (დო-დან) ტერციით ქვემოთ იმყოფება. ზოგჯერ კი ეს ორივე ჯგუფი ერთდროულად მღერის, და შედეგად ყოველვის ისმის ტერცია (ლა-დო).
ჩრდილო-დასავლეთ ამერიკის სანაპიროს ზოგიერთი ტომები, თუკი არსებულ წყაროებს პირდაპირ დავუჯერებთ, სისტემატურად იყენებდნენ ბურდონს თავის სიმღერებში, თანაც ისეთი სახით, რომ ეს საინტერესო უნდა იყოს სოციოლოგიური თვალსაზრისით. კერძოდ, ბურდონს ეს ტომები იყენებდნენ იმისათვის რომ მათ თანამემამულეებს, ვისაც ნიჭის უქონლობის გამო, ანდა უცოდინარობის გამო, არ შეეძლო მელოდიის სიმღერა, შეძლებოდათ სიმღერაში მონაწილეობის მიღება19. არის ასევე რამოდენიმე ცნობა პარალელური მრავალხმიანობის შესახებ, თუმცა ეს ცნობები არაა ისე დამაჯერებელი, როგორც არსებული ცნობები ბურდონის შესახებ. ყოველ შემთხვევაში, ის ფაქტი, რომ პარალელიზმის დროს ყოველთვის აღინიშნება ხოლმე კვარტის ინტერვალი, საინტერესო უნდა იყოს, განსაკუთრებით იმათთვის, ვინც ჰარმონიის განვითარების ევოლუციურ სურათს უჭერს მხარს20.
თუ ლიტერატურაში მოტანილი ცნობებით ვიმსჯელებთ, ამერიკის შეერთებული შტატების სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილი, რომელიც ცნობილია მუსიკალური სტილების და კულტურების სიმრავლით, შედარებით მწირია მრავალხმიანი ტრადიციებით. უცნაურია, მაგრამ პუებლოს ტომის ინდიელების მუსიკა, რომელთაც ამ რეგიონში ყველაზე მაღალგანვითარებული მუსიკა აქვთ, მათ რიცხვში არ შედიან. ინდიელების მუსიკის ერთ-ერთი ადრეული მკვლევარი, ჯონ ფილმორი არნიშნავს, რომ იაკის ტომი არის ერთადერთი, რომელიც ცდილობს იმღეროს მრავალ ხმაში21. “ქალები მღერიან კილოს კვინტურ ბგერას ერთ ხმოვანზე (მარცვალზე) მელოდიის ცენტრიდან დუოდეციმით მაღლა” წერს ფილმორი, რითაც მიუთითებს რომ ბურდონი არის მრავალხმიანობის ტიპი რომელსაც ვხვდებით იაკის სიმღერაში. პაპაგოს ტომის ინდიელებს შორის, რომლებიც ასევე სამხრეთ-დასავლეთ აშშ-ს მიყრუებულ არეში ცხოვრობენ, დენსმორი ასევე აღწერს ბურდონის გამოყენებას22. მათ “. . . გააჩერეს ერთი ბგერა მელოდიის ზემოდან, ეს ბგერა გაჩერებული იყო ორი ან სამი ქალის ხმის მიერ დაახლოებით სამი ან ოთხი ტაქტის განმავლობაში, რის მერეც ეს ხმები დაეშვნენ დაბლა და შეუერთდნენ სხვა ხმებს სიმღერის დარჩენილ მონაკვეთში.” სიმღერის შესავალ ნაწილში მთელი დანარჩენი სიმღერისაგან განსხვავებული ტექნიკის გამოყენება დამახასიათებელია პაპაგოსა და პუებლოს მუსიკისათვის, და ასევე პრერიების ინდიელების სიმღერებისათვის. დენსმორის მონაცემების მიხედვით, პაპაგოს ტომის მხოლოდ რამოდენიმე ქალს შეეძლო ამ ტექნიკის გამოყენება.
პრერიების ინდიელები. მრავალხმიანი სიმღერის შესახებ ინფორმაციას აქა-იქ ვხვდებით ცენტრალური ამერიკის პრერიების ინდიელების შესახებ ასრებულ ლიტერატურაშიც. პაუნის ტომის ინდიელებში დენსმორი აღნიშნავს ბურდონის არსებობას სპეციალურ “დილის ვარსკვლავის ცერემონიაში”, რომელსაც როგორც ჩრდილო-დასავლეთში და სამხრეთ-დასავლეთში, აქაც მხოლოდ ქალები მღერიან23. ჰელენ რობერტსი არნიშნავს, თუმცა დეტალების გარეშე, რომ “გუნდური (“ქორალური”) სიმღერა ჩვეულებრივი იყო ოლალა სიუს ტომის ინდიელებში24.” რობერტსი ახსენებს ასევე სიმღერას, რომელიც უმღერიათ პარალელურ ტერციებში, და ასევე აღწერს რუდიმენტული იმიტაციის გამოყენებასაც, რომელიც რესპონორული ტექნიკის სხმარების შედეგი იყო: გუნდი იწყებს თავის ფრაზას ოდნავ უფრო ადრე, მაშინ, როდესაც სიმღერის ლიდერს [სოლისტს] ჯერ არა აქვს ფრაზა დამთავრებული. ანტიფონური მონაცვლეობა არ არის საერთოდ დამახასიათებელი პრერიების ინდიელებისათვის, თუმცა ანტიფონთან ახლოსაა (აქ გავრცელებული) მოვლენა, როცა სიმღერას იწყებს ლიდერი [სოლისტი] და პირველი ფრაზის მერე გუნდი უერთდება ლიდერს. არაპაგოს ტომის ინდიელებს შორის სიმღერის ლიდერი იწყებს სიმღერის გამეორებას მაშინ, როცა გუნდს ჯერ არა აქვს დამთავრებული კუპლეტის სიმღერა, ასე რომ ორი განსხვავებული სიმაღლის ბგერა ისმის ერთდროულად (ხშირად ოქტავაში, თუმცა ზოგჯერ კვარტაში ან კვინტაში).
თანამედროვე პეიოტის კულტის25 სიმღერები ძირითადად გავრცელებულია პრერიებში, თუმცა შეერთებული შტატების ზოგიერთ სხვა რეგიონებშიც შეიძლემა მას წააწყდე. პეიოტის სიმღერებს ჩვეულებრივ თან ახლავს ხოლმე პატარა ტიხის ქოთნებზე ხელით დოლის დაკვრა. თიხის ქოთნები ნაწილობრივ წყლით ივსება ხოლმე და სპეციალურად აიწყობა კიდეც გარკვეულ სიმაღლეზე (ბგერაზე). ხელის გამოყენებით ასევე შეიძლება დამკვრელმა ან შეაჩეროს დოლის ხმოვანება, ანდა სიმაღლე შეუცვალოს. რამოდენიმე ტომის ინდიელებისაგან მიღებული მონაცემებით (მაგ., არაპაგოს26, ვაშოს27 ტომებისგან) თიქის ქოთანს უნდა ჰქონდეს ზუსტი “ტონი” (რაც შეიძლება ან ბგერის სიმაღლეს ან ტემბრს გულისხმობდეს). რადგანაც აქ მონაწილეობს გარკვეული სიმაღლის ბგერა, დოლის დაკვრა შეიძლება განხილული იყოს როგორც რიტმული ბურდონი [ნეტლი ხმარობს ტერმინს “შეწყვეტილი ბურდონი”], რომელიც თან ახლავს ვოკალურ მელოდიას. არაპაგოს პეიოტის კულტის სიმღერები, რომლებიც ამ სტატიის ავტორის მიერ იქნა გაშიფრული, გვიჩვენებს, რომ დოლის ბგერის სიმაღლე ხშირად ემთხვევა ვოკალური მელოდიის ტონიკას, ანდა ტონიკიდან ქვევით მდებარე კვინტურ ბგერას წარმოადგენს. ამავე დროს, პეიოტის სიმღერების მომღერლები ცდილობენ თავის სიმღერას გაუკეთონ აკომპანიმენტი სხვა ტიპის დასარტყამი საკრავების, ან საჩხაკუნებლების გამოყენებითაც, თუკი მომღერალს ნამდვილი, პეიოტისათვის საჭირო თიხის ქოთანი არ მოეპოვება, რაც მიუთითებს, რომ ბურდონის აკომპანიმენტი არ იყო სიმღერებისათვის აუცილებელი (არსებითი) მოთხოვნა.
აშკარაა, რომ პრერიების ინდიელების მრავალხმიანობა არ არის ისეთი ჩამოყალიბებული ფენომენი, როგორც ეს იყო ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროზე მცხოვრები ინდიელების მუსიკაში. წყაროებში ნაკლებია მონაცემები მრავალხმიანობის შესახებ პრერიების ინდიელების ესახებ, და მრავალხმიანობის ტიპებიც არაა ისე მკაფიოდ გამოკვეთილი, რითაც პრერიების ინდიელების მრავალხმიანობის სურათი უახლოვდება მუსიკალურად მონათესავე ამერიკის სამხრეთ-დასავლეთ რეგიონის ინდიელთა ტომების ტრადიციებს.
ჩრდილოეთ ამერიკის აღმოსავლეთის რეგიონის ინდიელები. შეერთებული შტატების აღმოსავლეთ ნაწილი კონტინენტის კიდევ ერთი რეგიონია, საიდანაც მონაცემები მრავალხმიანობის შესახებ საკმაოდ მდიდარია. მეცნიერებისა და დამკვირვებლების შეხედულებები ხშირად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. თავის ერთ-ერთ ადრეულ პუბლიკაციაში ჩიპევას ტომის ინდიელების მუსიკის შესახებ ბარტონი ამტკიცებს, რომ ამ ტომის ინდიელებს არ გააჩნიათ ჰარმონიის კონცეპცია, თუმცა ახსენებს რომ ზოგჯერ მათ სიმღერაში ჩნდება ორი სხვადახვა ხმის ერთდროული ჟღერა, როცა სიმღერის ლიდერის და გუნდის პარტიები ერთმანეთს ენაცვლებიან და ერწყმიან, რაც როგორც ჩანს მსგავსი მოვლენაა, რაც ადრე გვქონდა აღწერილი პრერიებისა და სამხრეთ-დასავლეთის ინდიელების მუსიკის განხილვისას. ნაშრომი “იეზუიტთა ურთერთობანი”28, რომელიც შეიცავს უარმავ ხსენებას 17-ს საუკუნეში დიდი ტბების მიდამოებში მცხოვრები ინდიელების მუსიკის შესახებ, საერთოდ არ ახსნებს მრავალხმიანობას, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა საქმე ეხება ევროპული მისიკის ზეგავლენას ინდიელების მუსიკაზე. თუმცა იქვე იეზუიტი დამკვირვებლების მიერ შექებულია ინდიელების კარგი უნარი ევროპული ჰარმონიების ათვისებაში.
ჩრდილო-აღმოსავლეთ ამერიკის ინდიელთა ტომები, როგორც ჩანს, იყენებდნენ ბურდონს. Hელენ რობერტი აღნიშნავს, რომ მას გაუშიფრია (თუმცა არ გამოუქვეყნებია) მელოდიები სადაც ოქტავური ჰარმონია ჩნდებოდა, და რომელსაც “მხოლოდ კაცები მღეროდნენ”(?)29, ანდა სიმღერები სადაც კაცების ნაწილს ეჭირა გაბმული ბურდონი, მაშინ როცა დანარჩენები მღეროდნენ მოძრავ მელოდიას30. დენსმორი აღწერს თუ როგორ ხდებდა ეს მენომინის ტომების ინდეილებში: “ორი ან სამი ძლიერი ფილტვების მქონე ქალი აკეთებდა ამას [მღეროდა გაბმულ ბურდონს] რომ დახმარებოდა მომღერლებს31.” მეორე შემთვევაში ქალი ინფორმანტი, ტომის ტრადიციული მკურნალის [ექიმბაშის] ცოლი მიეხმარა თავის ქმარს სიმღერაში იმით, რომ მის გვერდით დადგა და მის მელოდიას ააყოლა ბურდონი ზემოდან. თეოდორე ბეიკერი აღნიშნავდა, რომ ბურდონი ისმოდა დელავარებსა და ფოქსის ტომის ინდიელებს შორის32.
ამერიკის სამხრეთ-დასავლეთში იმიტაციის გამოყენება კარგად არის დოკუმენტირებული. ის, როგორც ჩანს, დაკავშირებული იყო ანტიფონური და რესპონსორული ტექნიკების გამოყენებასთან, რაც ფრიად გავრცელებულია ამ რეგიონში. ფრენკ სპეკი აღწერს თუ როგორ იყენებენ ამ ტექნიკას კრიკის ტომის ინდიელები: “ძნელია ზუსტად დაადგინო თუ როდის ამთავრებს ლიდერი [სოლისტი] და როდის შემოდის გუნდი . . . რაც უფრო დინამური ხდება ცეკვა, მით უფრო ერთმანეთს ერწყმიან ხმები. ყოველივე ეს ახდენს ისეთ ეფექტს, რომ . . . თითქოსდა ჰარმონიას უსმენ33.”
ელის ფლეტჩერი აღნიშნავს, რომ ჩეროკის ტომის ინდიელები ჩვეულებრივად მღეროდნენ კანონებს34. რუდიმენტული იმიტაცია, რომელიც იქმნება სოლისტისა და გუნდის მიერ ერთიდაიგივე ფრაზის გამეორების შედეგად, მოუსმენია ამ სტატიის ავტორს შაუნის ტომის ინდიელებში. ზოგადი სურათი აღმოსავლეთ სანაპიროს ინდიელთა ტომების მრავალხმიანობის შესახებ არსებული მონაცემების მიხედვით მიუთითებს, რომ ჩრდილო-აღმოსავლეთში გავრცელებული იყო ბურდონი, ხოლო სამხრეთში კი იმიტაციის მარტივი ფორმები.
რომ შევაჯამოთ, ამერიკელი ინდიელების ექვსი დიდი დაჯგუფებიდან, რაც ამ სტატიის ავტორს აქვს გამოყოფილი35, მხოლოდ ორ დაჯგუფებაში არა ჩანს არავითარი ცნობები მრავალხმიანბის შესახებ: (1) ე. წ. დიდი ქვაბურას რეგიონში36, და (2) ატაბასკებს შორის. ამათგან პირველი არის უაღრესად მარტივი მუსიკალური სტილი, ხოლო მეორე წარმოდგენილია მხოლოდ ნავახოს და აპაჩის ტომის ინდიელებით.
დასკვნები და ანალიზი. ჩრდილეოთ ამერიკის ინდიელთა ტომების მუსიკაში მრავალხმიანობის შესახებ დღეისათვის ჩვენს ხელთ არსებული ინფორმაციის თავმოყრა და კლასიფიკაცია გვიჩვენებს, რომ ყველაზე ხშირად აქ გვხვდება ორხმიანობა, სადაც ორივე ხმა ერთიდაიგივე მელოდიურ მასალაზე არის აგებული: ესენია პარალელიზმი და იმიტაცია. ვარიანტული ჰეტეროფონია, რომელსაც მარიუს შნაიდერი მიიჩნევს მრავალხმიანობის ტიპებს შორის ყველაზე ფუნდამენტურად37, შეიძლება არსებობდეს ინდიელთა შორის, თუმცა მისი არსებობა არსად არ არის აღნიშნული. კიდევ ერთი მრავალხმიანობის ტიპი, რომელსაც აქ ვხვდებით (და რომელიც ინდიელთა შორის ყველაზე ფართოდ არის გავრცელებული) არის ბურდონი, მრავალხმიანობის ტიპი რომელშიც მელოდია და უმარტივესი თანხლება ერთდროულად სრულდება.
არ უნდა გამოვრიცხოთ, რომ ყველა ეს მრავალხმიანობის ტიპი შეიძლება იყოს შედეგი მომღერლების მიერ დაშვებული შეცდომებისა. რა თქმა უნდა, ბურდონი შესაძლოა იყოს შეცდომა მომღერლისა, რომელსაც არ შეუძლია მელოდიის გაყოლა და ამის მაგივრად იწყებს ერთ ბგერაზე სიმღერას. რუდიმენტული იმიტაციის დროს წარმოქმნილი ბგერათა დამთხვევები შესაძლოა იყოს შედეგი შემსრულებლების მოუთმენლობისა რესპონსორული სიმღერის დროს, და იმის შესაძლებლობა, რომ პარალელური სიმღერა წარმოადგენდეს ერთი მელოდიის ორ ვარიანტს, შესრულებულს სხვადასხვა სიმაღლეზე, ფრიად აშკარაა.
ჩნდება შეკითხვა, მოხდა თუ არა მრავალხმიანობის ადგილობრივი განვითარება ჩრდილოეთ ამერიკაში. თეორიული პრობლემა ისაა, რომ ერთმანეთისაგან განვასხვაოთ კულტურები, რომლებსაც შესწევთ უნარი რომ თვითონვე გამოიგონონ მრავალხმიანობა, და კულტურები, რომელთაც შესწევთ უნარი რომ რაიმე სხვა წყაროდან შეითვისონ მრავალხმიანობა. ეს განსხვავება ეყრდნობა მუსიკის ისტორიისადმი ევოლუციონისტურ მიდგომას, მიდგომას, რომელიც თავისთავად შეუძლებელია რომ გაზიარებული იყოს, თუმცა ეს მიდგომა ფაქტიურად ყველას მიერ არის უსიტყვოდ [უთქმელად] მიღებული სწორედ მრავალხმიანობის წარმოშობის პრობლემასთან დაკავშირებით. მართლაც, არ არსებობს კულტურა რომ არ ჰქონდეს ერთხმიანობა, და რამდენადაც მრავალხმიანი მუსიკა შედგება რამდენიმე ერთხმიანი სტრუქტურისაგან [მელოდიებისაგან], ალბათ შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ერთხმიანობა წინ უძღვოდა მრავალხმიანობას ყველა მუსიკალურ კულტურაში38. და თუ ეს მართლაც ასეა, იყვნენ თუ არა ინდიელები იმ დონეზე, რომ მათთანაც უკვე მზად იყო ნიადაგი მრავალხმიანობის გაჩენისათვის? ანდა რატომაა მათი მრავალხმიანობის ხსენების ფაქტები ასე იშვიათი და ჩანაწერები ასე მწირი? და არის თუ არა ინდიელთა მრავალხმიანობის განვითარება შედეგი გარეგანი კულტურის ზემოქმედებისა, თუ შედეგი შინაგანი, ადგილობრივი განვითარებისა?
ერთი შესაძლებლობა, რა თქმა უნდა, შეიძლება იყოს ის, რომ ინდიელებს ადრე ჰქონდათ მრავალხმიანობის განვითარებული ფორმები, რომლებიც ძირითადად დაიკარგა მანამდე, სანამ დაიწყებოდა ინტენსიური კონტაქტები თეთრკანიანების კულტურასთან, და რომ ამ წარსული ტრადიციის ნარჩენები დღეს შემორჩენილია გაფანტულ, იზოლირებულ რეგიონებში. ასეთი შემთხვევა რეტროგრესიისა, ანუ მრავალხმიანობიდან გადასვლისა ერთხმიანობაზე, რამდენადაც ჩვენ ვიცით, უპრეცენდენტო იქნება მუსიკის ისტორიაში39. მეორეს მხრივ, ერთმანეთისაგან გეოგრაფიულად ფართოდ დაცილებული მსავსი მრავალხმიანობის ტიპის – ბურდონის არსებობა მხარს უჭერს მრავალხმიანობის დაკარგვის ჰიპოთეზას, რადგან ეს ერთმანეთისაგად იზოლირებული კულტურები შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ნარჩენები საერთო კულტურისა, რომელიც ჩრდილო ამერიკის დიდ არეალზე იყო ადრე გავრცელებული. ეს არსებული მრავალხმაინბს ფრაგმენტები რომ იყოს უფრო რთული, ან უფრო სპეციალიზირებული ტიპისა, ვიდრე ეს უბრალო ბურდონია, ძალიან სერიოზულად იქნებოდა გასათვალისწინებელი იმის შესაძლებლობა რომ ინდიელების მუსიკაში ადრე ფართოდ უნდა ყოფილიყო მრავალხმიანობა გავრცელებული. მაგრამ თუკი ყველაფერს გავითვალისწინებთ, და თანაც არ დავივიწყებთ, რომ ისეთ მარტივ მოვლენას, როგორიცაა ბურდონი, შეეძლო დამოუკიდებლადაც გაჩენილიყო [გამოგონებული ყოფილიყო] სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა კულტურებში, მაშინ საპირისპირო მოსაზრება უნდა ჩავთვალოთ უფრო მისაღებად, ანუ ის, რომ ამერიკელი ინდიელები ის-ისაა იწყებდნენ მრავალხმიანობის აღმოჩენას, მაგრამ ეს ახალი მოვლენა არ იყო ჯერ ფართოდ მიღებული, შესაძლოა რამოდენიმე ტომის გარდა. ჩვენ ზემოთ განვიხილეთ იმის შესაძლებლობა, რომ ინდიელებს შორის არსებული ყველა მრავალხმიანობის ტიპი შეიძლებოდა რომ შემთხევევით აღმოეჩინათ. ალბათ შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ასეთი აღმოჩენა ზოგიერთ ტომში არ ჩაეთვალათ ყურადღების ღირსად, ზოგ ტომში მხოლოდ ერთეულები დაინტერესებულიყვნენ ამ ახალი მოვლენით (როგორც, მაგალითად, ეს იყო მენომინის ტომის ქალის შემთხვევაში, რომელმაც ქმრის სიმღერას ბურდონი ააყოლა), ხოლო ზოგან კი ეს მუსიკალური სიახლე უფრო დიდი ენთუზიაზმით მიეღოთ, თუმცა, ეს რომ მართლაც ასე მომხდარიყო, საექსპედიციო ჩანაწერების გაკეთება ინდიელთა მრავალხმიანობისა მოსალოდნელი იქნებოდა რომ უფრო ადვილი ყოფილიყო.
იმის შესაძლებლობა, რომ მრავალხმიანობამ დაიწყო გავრცელება ერთო ტომიდან მეორეში, ანდა ის, რომ ის შემოტანილი ყოფილიყო სხვა კონტინენტიდან (ევროპიდან), ალბათ არაა დიდი. ცნობები მრავალხმიანობის შესახებ მოდის ერთმანეთისგან ძალიან დაცილებული რეგიონებიდან, თუმცა ამის მიზეზი ნაწილობრივ მაინც შეიძლება იყოს ის, რომ ამერიკელ ინდიელთა სხვადახვა ტომები და რეგიონები არ ყოფილა ერთნაირად კარგად შესწავლილი. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ ორი დიდი რეგიონი მაინც გამოირჩევა (ჩრდილო-დასავლეთ სანაპირო და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აშშ) სადაც რამოდენიმე ერთმანეთის მეზობლად მცხოვრები ტომი იცნობდა ვოკალურ მრავალხმიანობას. ჰელენ რობერტსი, რომელიც თვლიდა, რომ ცენტრალური ამერიკის ცივილიზაციებს ჰქონდათ მრავალხმიანობა, მიიჩნევდა რომ ორივე – ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ამერიკის მრავალხმიანობა სწორედ მექსიკიდან და ცენტრალური ამერიკიდან მოდიოდა, და მოჰყავდა სხვა კავშირებიც თავისი მოსაზრების დასადასტურებლად. მანძილი მექსიკის ცივილიზაციებსა და ჩრდილო ამერიკელ ინდიელებს შორის ძალიან საგრძნობია, და თანაც თვით არსებობაც კი მრავალხმიანობისა მექსიკაში ჯერაც არაა საბოლოოდ დადასტურებული. რაც შეეხება მსგავსებას, აშკარაა, რომ ჩრდილოეთ ამერიკის ინდიელებს შორის გავრცელებული ბურდონი არ შეესაბამება პარალელური მრავალხმიანობის ტიპს, რაც თითქოს კარგადაა დადასტურებული სამხრეთ ამერიკისათვის (თუკი რამოდენიმე მაგალითი საკმარისია ასეთი დასკვნის გასაკეთებლად).
მთელი მსოფლიოს მაშტაბით, მრავალხმიანობის განვითარება, ასე თუ ისე, დაკავშირებულია მელოდიური საკრავების არსებობასთან40. შესაძლოა, რომ მრავალხმიანობის სიმწირე ჩრდილოეთ ამერიკაში დაკავშირებული იყოს მელოდიური საკრავების სიმწირესთან. რაც შეეხება ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროს ინდიელებს, სადაც ყველაზე მეტია ცნობები მრავალხმიანობის შესახებ (თუმცა ეს მრავალხმიანობა ვოკალურია და არა საკრავიერი), სწორედ ეს კულტურები გამოირჩევა მელოდიური საკრავების უდიდესი მრავალფეროვნებით მთელს ჩრდილოეთ ამერიკაში.
რაც შეიძლება ამჟამად ითქვას მრავალხმიანობის შესახებ ჩრდილოეთ ამერიკის ინდიელთა შორის ნამდვილად არ არის ამომწურავი. იმის შესაძლებლობა, რომ ახალი საექსპედიციო ჩანაწერები მოგვიტანენ მრავალხმიანობის ახალ მაგალითებს, ანდა ის, რომ არქივებში შენახული ჩანაწერები უეცრად გაგვამდიდრებს მრავალხმიანონის ნიმუშებით, რა თქმა უნდა, თეორიულად არსებობს, თუმცა ალბათ ნაკლებათ მოსალოდნელია, რომ ზოგადი სურათი პრინციპულად შეიცვალოს, ანდა ის, რომ ამ საკითხების შესახებ მსჯელობა ნაკლებად სპეკულაციური გახდეს, ვიდრე ეს დღეს არის. ერთო რამ აშკარაა, რომ აღარ შეიძლება იმის თქმა, რომ ამერიკელ ინდიელებს არ შესწევდათ იმის უნარი, რომ შეესრულებინათ მრავალხმიანობის მარტივი ფორმები. ის, თუ საიდან გაჩნდა ეს მრავალხმიანობა ინდიელების მუსიკაში ჩვენ შეიძლება ვერასოდეს ვერ გავიგოთ დანამდვილებით, მაგრამ ერთი რამ შეიძლება დარწმუნებით ითქვას, რომ ამერიკელი ინდიელების მუსიკა კულტურის უნიკალური ფენომენია, ტომების ჯგუფი, რომელსაც მრავალხმიანობის მინიმალური რაოდენობა აქვს, და ხალხი, რომელიც, შესაძლოა, იმყოფებოდა მრავალხმაინობის უფრო დახვეწილი ფორმების დამოუკიდებელი განვითარების ზღურბლზე.
შენიშვნები
1 მთარგმნელის შენიშვნა: ბრუნო ნეტლს (აშშ) ბევრი თვლის თანამედროვე ეთნომუსიკოლოგიის უდიდეს წარმომადგენლად. მისი კვლევის ორი ცენტრალური სფერო არის ამერიკელ ინდიელთა მუსიკა (რომელსაც იგი სტუდენტობის წლებიდან სწავლობს), და სპარსული კლასიკური მუსიკა (რომლითაც იგი შედარებით გვიან დაინტერესდა).
2 Helen H. Roberts, Musical Areas in Aboriginal North America, New Haven, 1936, pp. 6-7.
3 მთარგმნელის შენიშვნა: ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც მიუთითებს რომ ცენტრალური ამერიკის ცივილიზაციებში არსებობდა საკრავიერი მრავალხმიანობა, არის დიდი რაოდენობის მრავალღერიანი სალამურების არსებობა. ამ კულტურებში არქეოლოგების მიერ ნაპოვნია უამრავი ორმაგი, სამმაგი და ოთხმაგი სალამურები, რომლებშიც ერთი ან ორი სტვირი ბურდონის ფუნქციას ასრულებდა (მათ არ ქონდათ სათითური ნასვრეტები), ხოლო დანარჩენი სტვირები კი სხვადასხვა დიაპაზონის მელოდიებს უკრავდნენ. ხოსე მარტიმ გამოთქვა აგრეთვე მოსაზრება რომ ძველი ცენტრალური ამერიკის ცივილიზაციებში არა მარტო საკრავიერი, არამედ ვოკალური მრავალხმიანობაც არსებობდა. გარდა ამისა, ქეთევან ნიკოლაძის და იოსებ ჟორდანიას შრომებში მოყვანილია ფაქტები იმისა რომ ორმაგი ჩასაბერი საკრავები (მრავალხმიანი კონსტრუქციის) როგორც წესი, გავრცელებულია იმ კულტურებში, სადაც არის (ან იყო) მრავალხმიანობის ვოკალური ფორმები.
4 ჰელენ რობერტის დასახელებული ნაშრომი, გვ. 38.
5 Robert Stevenson, Music in Mexico, New York, 1962, pp. 1-50.
6 Theodor Baker, Uber die Musik der nordamerikanischen Wilden, Leipzig, 1882, p. 5.
7 Otto Abraham and Erich M. von Hornbostel, Phonographierte Indianermelodien aus Britisch-Columbia, in Samelbande fur vergleichende Musikwissenscheft 1 (1922), 99.
8 Fritz Bose, Die Musik der Chibcha und heutigen Nachkomen, in International Archives of Ethography¸ XLVIII (1958), pp 197-98.
9 George Herzog, Salish Music, in Marian W. Smith, ed., Indians of the Urban Northwest, New York, 1949, p. 105.
10 იხ. რობერტსის დასახელებული ნაშრომი, გვ. 8.
11 Frances Densmore, Nootka and Qeilute Music, Washington, 1939, pg. 130.
12 იქვე, გვ. 25. მთა რგმნენის შენიშვნა: ეს ინფორმაცია ძალიან საინტერეოა, რადგან მრავალხმიანობა, და მათ შორის ბურდონული მრავალხმიანობა, მსოფლიოს ბევრ რეგიონში სწორედ ქალების მიერ არის შემონახული. რაც შეეხება ბურდონისადმი (და ქალების მიერ ნამღერი ბურდონისადმი) აგდებულ დამოკიდებულებას, ამასაც ვხვდებით ზოგიერთ კულტურაში (მაგალითად, ესპანეთში გაბმულ ბურდონს არ თვლიან ესთეტიკურად მისაღებ მოვლენად). თვით ბულგარეთშიც კი, საიდანაც ქალთა მრავალხმიანობამ მსოფლიოს ყურადღება მიიპყრო, ადგილობრივად კაცების მიერ საკრავებზე დაკრული მუსიკა გაცილებით უფრო ფასდებოდა (და მატერიალურადაც მომგებიანი იყო შემსრულებლებისათვის) ვიდრე ქალების მიერ ნამღერი ვოკალური მრავალხმიანობა.
13 “საკუთარი სიმღერა” – ქართული კულტურისათვის უცხო, თუმცა ბევრ კულტურაში მიღებული მოვლენაა, ესაა მელოდია, რომელიც ეკუთვნის კონკრეტულ ადამიანს, და სხვას არ შეუძლია ამ მელოდიის მითვისება ან შეხრულება. ამავე დროს, შეიძლებოდა მელოდიის გაჩუქება ან სხვისთვის გადაცემა. საკუთარი სიმღერები ფართოდაა ცნობილი ციმბირის ხალხებში და ამერიკელ ინდიელებში.
14 იხილეთ მე-11 შენიშვნა.
15 იქვე.
16 იქვე, გვ. 330.
17 Densmore, Music of the Indians of British Columbia, Washington, 1943, pg. 31. მთარგმნელის შენიშვნა: დენსმორის აღწერაში ჩასმული ხმის აგდილმდებარეობა ბურდონთან (“გაბმულ ბგერებთან”) მიმართებაში, ან ინტერვალი არაა დაზუსტებული, მაგრამ ეს სიტყვები შეიძლება დაახლოებით ისეთ მოვლებას აღწერდეს, რასაც ვხვდებით ზოგიერთ მრავალხმიან ტრადიციაში (მაგალითად, ალბანეთში), სადაც ერთ-ერთი ხმა ხშირად ამატებს ხოლმე (ხმოვნებზე, ტექსტის გარეშე) ბგერებს გაბმული ბურდონული ხმის ქვევით (როგორც წესი, სეკუნდით ქვევით).
18 რობერტსი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 27.
19 მთარგმნელის შენიშვნა: ეს ინფორმაცია ნაკლებად არის მოსალოდნელი რომ სწორი იყოს, რადგან თუ ადამიანს უჭირს საკუთარი ხმის კონტროლი (რაც თავისთავად არ ნიშნავს მუსიკალური სმენის უქონლობას, მაგალითად, ბრწყინვალე მუსიკალური სმენის მქონე რიჰარდ ვაგნერს არ შეეძლო მელოდიის სწორედ სიმღერა), ის არა მარტო მელოდიას, არამედ ბურდონსაც ვერ იმღერებს სწორედ. უფრო მეტიც, ჩემი დაკვირვებით, არამყარი სმენის მქონე ადამიანებს უფრო ბურდონის სიმღერა უჭირთ, ვიდრე მელოდიისა. როგორც ჩანს, ნეტლის მიერ მოტანილი ცნობის გასაგებად იგივე გენდერული ფაქტორი უნდა გავითვალისწინოდ, რაზეც მე-11 შენიშვნაში მქონდა ლაპარაკი: რადგან ბურდონს ინდიელებში (და ბევრ სხვა კულტირაშიც) ძირითადად მღერიან ქალები, პატრიარქალურ კულტურაში არ ხდება ამ მოვლენის სათანადო დაფასება, და ის ზოგჯერ აღიქმება როგორც “მელოდიის უცოდინარობა” ან “უსმენობა”.
20 მთარგმნელის შენიშვნა: ამ შეხედულების მიმდევრები მუსიკის და ჰარმონიის განვითარებას უდგებიან ძალიან გამარტივებულად, როგორც ერთხაზოვან განვითარებას მარტივიდან რთულისაკენ, და მათთვის “კვარტის ეპოქა” უფრო ადრე იყო, რომლის მერეც დადგა “კვინტის ეპოქა”, ბოლოს კი დაიწყო “ოქტავის ეპოქა”. თანამედროვე მუსიკიმცოდნეობაში ასეთი გამარტივებული ევოლუციური განვითარების სურათი არაა მიღებული.
21 John C. Follmore, The Harmonic Struxture of Indian Music, in American Anthropologist, 1 (1889), 306f.
22 Densmore, Papago Musi, Washington, 1929, p. 14.
23 Densmore, Peculiarities in the Singing of the American Indians, in American Antrhopologist¸XXXII (1930), pg 620.
24 იხ. რობერტსის დასახ. ნაშრომი, გვ. 7.
25 მთარგმნელის შენიშვნა: “პეიოტის კულტი” არის ამერიკელ ინდიელებს შორის ფართოდ გავრცელებული რიტუალური ქმედება, რომლის სახელწოდებაც მოდის მცენარე პეიოტიდან. ესაა ნარკოტიკული ნოვთიერების (მესკალაინის) შემცველი მცენარე, უეკლო კაკტუსი, რომელიც ყვავის მექსიკასა და ტეხასში. (პეიოტს ფართოდ იყენებენ თანამედროვე მედიცინაში.) ამ მცენარის შეჭმა მიღებული იყო ამერიკელი ინდიელების რიტუალებში უხსოვარი დროიდან. ამ კულტის სიმღერების დროს რიტმული საკრავების გამოყენება მიუთითებს, რომ პეიოტის კულტის სიმღერების მიზანი იყო მონაწილეების ტრანსის მდგომარეობაში შეყვანა (რაც მრავალი რელიგიური და რიტუალური ქმედების ერთ-ერთი მთავარი დანიშნულება იყო).
26 ეს ინფორმაცია მიღებულია ამ სტატიის ავტორის მიერ არაპაგოს ტომის ინდიელი-ინფორმატორისაგან.
27 Alan P. Merriam and Warren L. d’Azevedo, Washo Peyote Songs¸ in American Anthropologist, LIX (1957), pg. 620.
28 The Jesuit Relations and Allied Documents, New York, 1959.
29 ნეტლს აქ დასმული აქვს კითხვის მიშანი, რადგან ოქტავაში სიმღერა მსოფლიოს მრავალ კულტურაში დაკავშირებულია კაცებისა და ქალების ერთად სიმღერასთან.
30 იხ. რობერტსისი დასეხ. ნაშრომი, გვ. 7.
31 Densmore, Nootka and Quileute Music, pg. 26.26.
32 იხ. ბეიკერის დასახ. ნაშრომი, გვ. 14.
33 Frank G. Speck, Ceremonial Songs of the Creek and Yuchi Indians. Philadelphia, 1911, pg. 162.
34 Alice C. Fletcher, in F. W. Hodge, ed., Handbook of American Indians North of Mexiso, New York, 1959, I, pg. 958.
35 Bruno Nettl, North American Indian Musical Styles, Philadelphia, 1954.
36 დიდი ქვაბურა (Gრეატ Bასინ) არის ამერიკის დასავლეთ ნაწილში (ნევადას, უტას და მეზობელი შტატების ნაწილები) მთიანი პლატო, უწყლო და ნაკლებად დასახლებული რეგიონი, სადაც ტრადიციულად ცხოვრობდნენ შოშონის, უტას და პეიოტის ტომის ინდიელები.
37 Marius Schneider, Geschichte der Mehrstimmigkeit, 1, Berlin, 1934.
38 მთაგრმნელის სენიშვნა: ამ აზრს უკვა აღარ აქვს ასეთი საერთო მხარდაჭერა მუსიკოლოგიაში. ჯერ კიდევ ის ფაქტი, რომ ქვის ხანაში მყოფი პიგმეების მუსიკა არის მრავალხმიანი, ხოლო მაღალი ცივილიზაციის მქონე ჩინური მუსიკა არის ერთხმიანი, აბრკოლებდა ამ თითქოსდა ლოგიკური აზრის უსიტყვოდ მიღებას. დღეისათვის უკვე გამოთქმულია პრინციპულად განსხვავებული შეხედულება მრავალხმიანობის წარმოშობაზე, როგორც ევოლუციის ადრეულ ეტაპზე გადარჩენისათვის ბრძოლის ბუნებრივ შედეგზე. ამ შეხედულების მიხედვით, რიტმულად გაერთიანებული გუნდური მრავალხმიანი სიმღერა გაცილებით გვიან იქცა “კულტურის” ელემენტად (იხ. ი. ჟორდანია, ვინ დასვა პირველი შეკითხვა? ადამიანთა ქორალური მრავალხმაინობის, აზროვნების, ენისა და მეტყველების გენეზისი, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა “ლოგოსი”, 2006).
39 მთარგმნელის შენიშვნა: მიუხედავად ნეტლის მიერ ფრიად დარწმუნებით გამოთქმული აზრისა, უნდა აღინიშნოს, რომ მრავალხმიანობის შესახებ არსებული მონაცემების შეჯერება და გავრცელების ისტორიული დინამიკის შესწავლა გვარწმუნებს, რომ ასეთი მოვლენა (ხალხური მრავალახმიანობს გაქრობა და ერთხმიანი სიმღერის დამკვიდრება) უაღრესად ფართოდაა გავრცელებული მსოფლიოს ყველა კონტინენტზე: ევროპისა და აზიის მთელ რიგ ქვეყნებში, აფრიკაში, პოლინეზიაში, ამერიკელ ინდიელებს შორის, და საქართველოშიც (იხ. ჟორდანიას დასახელებული ნაშრომი, გვ. 199-210).
40 მთარგმნელის შენიშვნა: ამ აზრს ძნელია რომ დაეთანხმო. პირიქით, ხშირ შემთხვევაში საკრავების განვითარება და მრავალხმიანობის არსებობა მსოფლიოში ერთმანეთთან აჩვენებს უკუ-კავშირს: იქ, სადაც ვოკალური მრავალხმიანობაა გაბატონებული, საკრავიერი მუსიკა ხშირად ჩრდილშია მოქცეული (მაგალითად, პიგმეებში, ან თუნდაც საქართველოში), ხოლო იქ, სადაც საკრავიერი მუსიკა განვითარების ძალიან მაღალ დონეზეა (მაგალითად, ცენტრალურ აზიაში, ჩინეთში, ან სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის მრავალ ქვეყანაში), საერთოდ არ ვხვდებით ვოკალურ მრავალხმიანობას. თუმცა, როგორც ეს უკვე აღვნიშნე მე-3 შენიშვნაში, ვოკალური მრავალხმიანობის კერები და ჩასაბერი მრავალხმიანი საკრავების გავრცელების არეალები აშკარა კორელაციას ავლენენ ერთმანეთთან.
თარგმანი და შენიშვნები იოსებ ჟორდანიასი.
25.12.2008
