დღევანდელი ეთნომუსიკოლოგიის მოთხოვნების შესაბამისად, შეუძლებელია ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების კვლევა მეზობელი და განსაკუთრებით კავკასიური კულტურის გაუთვალისწინებლად.თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიას ყოველთვის მჭირო კავშირი ჰქონდა ჩრდილოკავკასიურ რესპუბლიკებთან, განსაკუთრებით, მათთვის კადრების მომზადების თვალსაზრისით, თუმცა ქართულ-კავკასიურ მუსიკალურ ურთიერთობებს თანმიმდევრულად მხოლოდ რამდენიმე ქართველი მეცნიერი იკვლევდა (ნ. მაისურსაძე, მ. შილაკაძე). კვლევის ამ მიმართულების შემდგომი განვითარება ტმკსც-ის ერთ-ერთ პრიორიტეტთაგანია.
სწორედ ამ მიზნით, მრავალხმიანობის კვლევის საერთაშორისო ცენტრმა კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს ფინანსური მხარდაჭერით 2013 წლის 3-16 აგვისტოს საველე ექსპედიცია მოაწყო პანკისის ხეობაში, სადაც ჩრდილოკავკასიელები – ჩეჩნები ანუ, როგორც ისინი თავიანთ თავს უწოდებენ, ქისტები ცხოვრობენ.
ექსპედიციის შემადგენლობაში იყვნენ: ქეთევან ბაიაშვილი (ცენტრის სპეციალისტი, ექსპედიციის ხელმძღვანელი), ნინო რაზმაძე (ცენტრის სპეციალისტი), ილია ჯღარკავა (ხმის ოპერატორი), გიორგი ხუციშვილი (კინოოპერატორი და მძღოლი).
ექსპედიციამ მოიარა სოფლები: დუისი, ჯოყოლო, ომალო, ბირკიანი, დუმასტური, ყვარელწყალი, დედისფერული, ქორეთი.
პანკისის ხეობის ახლანდელი მკვიდრი ჩეჩნები, ინგუშებთან ერთად, ვაინახებად იწოდებიან. თავის თავს „ნოხჩებს“ უწოდებენ. ვაინახი მათსავე ენაზე „ჩვენს ხალხს“ ნიშნავს. ისინი ამ ეთნონიმით თავის თავს დანარჩენი კავკასიელებისგან გამოყოფენ. ეს ორი ხალხი კავკასიის ძირეული მოსახლეობაა. მათი ენა ჩრდილო კავკასიური ენების ოჯახთა ნახურ ჯგუფს მიეკუთვნება.
ვაინახთა საქართველოში თავდაპირველი დასახლება დასტურდება ძვ.წ. აღ. III ს. მეფე ფარნავაზის ძის – საურმაგის დროს. პანკისის ხეობაში ქისტების ჩამოსახლება თარიღდება XVIII-XIX საუკუნეებით.
მიგრირებული ქისტების ძირითადი ნაწილი “მთური რელიგიის“ (წარმართობისა და ქრისტიანობის სინთეზი) მატარებელი ყოფილა, 1886წ. ქრისტიანული მისიონერული საზოგადოების მიერ ბევრი მონათლულა ქრისტიანად. შემდეგ კი პარალელურად ისლამი მიუღიათ. არქიმანდრიტ ანანია ჯაფარიძის გამოკვლევით, ეს პროცესი მეოცე საუკუნის 90-იან წლებამდე გაგრძელებულა. დღეს ქისტები სუნიტური ისლამის მიმდევრები არიან, 20-ე საუკუნის ბოლო ათწლეულში ხეობაში ვაჰაბისტები (ისლამის წიაღში წარმოშობილი სექტა) იკიდებენ ფეხს. ისინი ძირითადად ახალგაზრდები არიან, რომლებიც საყვედურობენ და ადანაშაულებენ უფროს თაობას არაბული ენისა და ყურანის არცოდნაში.
რაც შეეხება ქისტების იდენტობას, ისინი ოჯახურ გარემოში მშობლიურ ენაზე მეტყველებენ, განათლებას ქართულ სკოლებში იღებენ, ამდენად ყველამ იცის ქართული. ეთნოლოგ ვალერიან ითონიშვილის გამოკვლევითაც, ქისტები ორენოვანი ხალხია. რაც შეეხება მრავალცოლიანობას, მკვლევრის დაკვირვებით, ეს წესი შესუსტებულია. ექსპედიციის მასალებში მოიპოვება რამდენიმე ქალის მიერ გამოთქმული პროტესტი ამ ტრადიციის მიმართ.
ქალები, როგორც ისლამის მიმდევრები, ალკოჰოლს არ ეკარებიან. შუახანსმიწეულნი და მოხუცები თუთუნს ეწევიან, მამაკაცები – თრიაქს. ბევრი ოჯახი ახლა გროზნოშია გადასახლებული სამუშაოდ, მაგრამ სოფელთან და ხეობასთან კავშირს არ წყვეტენ. ისინი სიამაყით იხსენებენ თავის წინაპრებს, რომლებიც პანკისის ხეობაში არიან დაკრძალული. ზოგადად, ქისტები სტუმართმოყვარე და კეთილგანწყობილი ხალხია. შვილებს ვაჟკაცობასა და უშიშრობას უნერგავენ. ძალიან უყვართ ცხენით ჯირითი. ცხენი მათ ეროვნულ იდენტობასთან იგივდება. გვერდიგვერდ სოფლებში სახლობენ ოსები, აჭარლები, წოვა თუშები და ფშავლები. მათ შორის ძირითადად კეთილმეზობლური დამოკიდებულებაა.
რაც შეეხება ქისტების მუსიკალურ ყოფას, ისინი გამოხატულად ვოკალური მრავალხმიანი კულტურის მატარებელთა რიგს მიეკუთვნებიან. ინსტრუმენტული მუსიკა აშკარად ჩრდილშია. სამწუხაროდ, ექსპედიციამ ვერსად მიაგნო მათ ტრადიციულ საჩხარუნებელ საკრავ „ფხაწიჩს“ ან „დეჩიკ ფონდურს“. ხალხს მეხსიერებაში შემორჩენილი აქვს ეს საკრავები, მაგრამ ფიზიკურადაც კი არ აღმოჩნდა არც ერთ ოჯახში. ისევე, როგორც ყველგან, აქაც გავრცელებულია დოლი და გარმონი.
ექსპედიციის მიერ ჩაწერილია ერთ-, ორ- და სამხმიანი სიმღერები. მრავალხმიანობის ტიპი აქ, ძირითადად, ბურდონულია. მეტად საინტერესო ფორმები შეინიშნება მათი ღვთისმსახურების დროს შესასრულებელ ძიქრებში, რომელთა კვლევა ბევრ საინტერესო შრეს წარმოაჩენს.
როგორც აღვნიშნეთ, პანკისის ხეობაში ჩეჩნებთან ერთად ცხოვრობენ ოსები, აჭარლები, წოვა თუშები და ფშავლები. ექსპედიცია ასევე დაინტერესდა სხვადასხვა ეთნიკური წარმომავლობის ჯგუფების მუსიკალური ინტეგრაციის, დიფუზიისა და ასიმილაციის საკითხებითა და საერთო მუსიკალურ ყოფაში კონსერვაციისა და ინოვაციების მოქმედება-გავრცელების პროცესებით.
ამიტომაც მეტად მნიშვნელოვანი იყო მუსიკალურთან ერთად სხვა მონათესავე დარგების ნიმუშთა მოძიებაც. ჩაწერილია ზეპირსიტყვიერი (ლექსები, მოთხრობები, ლეგენდები), ისტორიული, ქორეოგრაფიული, ეთნოლოგიური, მსოფლმხედველობრივი, რელიგიური მასალები, შეძლებისდაგვარად, ჟანრული მრავალფეროვნების გათვალისწინებით: ყოფითი, სამონადირეო, საერო და სასულიერო, საგლოველი, შრომის, სალაღობო, ბავშვთა დასაძინებელი, სალალაო, მაგიური, სამკურნალო, ამინდის მართვის, მწყემსური და სხვა ჟანრების მუსიკალური ნიმუშები. სხვათა შორის, ჩაწერილია აქამდე უცნობი წისქვილში სათქმელი ავი სულების გასაფრთხობი, ტყეში ქალების წასვლისას სათქმელი, ომში მიმავალი ვაჟების დალოცვა, მწყემსის უსალამუროდ სტვენა. ასევე სრულად გადაღებულია რამაზანის გახსნილებისადა გლოვის რიტუალები.
ექსპედიციაში ჩაწერილია 300 მგბ. ოდენობის მასალა, რომლის დამუშავება ამჟამად მიმდინარეობს თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის მრავალხმიანობის კვლევის საერთაშორისო ცენტრში.
პანკისის ექსპედიციის მასალების პრეზენტაცია შედგა 16 ოქტომბერს თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის დიდი დარბაზის ფოიეში.
