2005 წლის 16-30 ივლისს იუნესკოს პროგრამის ფარგლებში მოეწყო მუსიკალურ-ფოლკლორული ექსპედიცია მესხეთ-ჯავახეთის სამ სოფელსა და ახალციხეში, რომელშიც მონაწილეობდნენ ტმკსც-ის თანამშრომლები: თინათინ ჟვანია, ქეთევან მათიაშვილი და თბილისის კონსერვატორიის სტუდენტები: ნანა გოგოლაძე, ბაია ჟუჟუნაძე და ნინო ნანეიშვილი.

ქართული ხალხური შემოქმედების კათედრაზე დაცულ საექსპედიციო ჩანაწერებს შორის, აქამდე, მესხეთ-ჯავახეთის მუსიკალური ყოფის ამსახველი მასალები არ მოიძებნებოდა. ფასდაუდებელი მნიშვნელობა ენიჭება ჩვენი ექსპედიციის წევრების მიერ ციფრული წესით დაფიქსირებული 9 MD-სა (თითოეული ორსაათნახევარი ხანგრძლივობის) და 1056 ფოტოს.

როგორც ცნობილია, პირველი მუსიკალურ-ფოლკლორული ექსპედიცია მესხეთ-ჯავახეთში 1933 წელს კომპოზიტორმა შალვა მშველიძემ, მეორე – 1949 წელს მუსიკისმცოდნემ და ფოლკლორისტმა გრიგოლ ჩხიკვაძემ მოაწყო. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია კომპოზიტორ ვალერიან მაღრაძის მიერ გაწეული ინტენსიური საველე სამუშაოები მასხეთ-ჯავახეთში.

სულ ახლახან, ტმკსც-ის პროექტის ცვილის ლილვაკებიდან ციფრულ მატარებლებზე გადატანილი შ. მშველიძის საექპედიციო ჩანაწერები დიდად გაამდიდრებს ჩვენს წარმოდგენას მესხეთ-ჯავახეთის მუსიკალურ ფოლკლორზე.

მესხეთ-ჯავახეთის მუსიკალურ-ეთნიკური სურათის უკეთ შესაცნობად, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, ორიოდე სიტყვით შევეხოთ ზოგიერთ ფაქტს მისი წარსულიდან.
ისტორიულად მესხეთ-ჯავახეთის ტერიტორია იბერიის სამეფოს ეკუთვნოდა და მის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში მდებარეობდა. იგი ქართლის განუყოფელი ნაწილი იყო. მის მოსახლეობას ეთნიკურად ქართველები შეადგენდნენ, რომლებიც ქართულად მეტყველებდნენ და ანთროპოლოგიური ტიპით, ყოფაცხოვრებითა და ზნეჩვეულებებით არაფრით განსხვავდებოდნენ შიდა და ქვემო ქართლის მოსახლეობისგან.

ისტორიულმა ავბედითობამ XIII საუკუნიდან ბევრი რამ შეცვალა ამ მხარეში. ეს ცვლილებები სოციალურ-პოლიტიკურ, რელიგიურ და ეთნიკურ საკითხებს თანაბრად შეეხო. ირანისა და თურქების შემოსევების შემდეგ გამაჰმადიანების პროცესი დაიწყო, რასაც მოჰყვა ქართველთა აყრა მშობლიური მიწაწყლიდან. ამ პერიოდში ხდება ქართველთა ნამოსახლარზე თურქ-სელჯუკების და ნაწილობრივ სომეხთა ჩამოსახლება. გარკვეული დროის შემდეგ დაიწყო გრიგორიანული და კათოლიკური ეკლესიის ზრდა ადგილობრივი მოსახლეობის ხარჯზე. ამის მიუხედავად, მოსახლეობის მცირე ნაწილმა მაინც შეინარჩუნა კავშირი მართლმადიდებლურ ტრადიციებთან.

XIX საუკუნის დასაწყისისთვის მესხეთ-ჯავახეთში არზრუმიდან 100000 ლტოლვილი სომეხი ჩამოასახლეს. ამავდროულად აქ ჩასახლება იწყეს ქურთებმა, ბერძნებმა, დუხაბორებმა და სხვ.

1944 წელს მესხეთ-ჯავახეთიდან გასახლებული იქნა თურქულენოვანი მოსახლეობა, ე. წ. “თურქი მესხები,” იმავე პერიოდიდან აქ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებიდან (იმერეთიდან, აჭარიდან, სვანეთიდან) იწყეს ჩასახლება.

1960 წელს გრ. ჩხიკვაძე წერდა: “ორივე ექსპედიციამ (ლაპარაკია შ. მშველიძის 1933 წლისა და გრ. ჩხიკვაძის 1949 წლის ექსპედიციებზე) სასარგებლო მუშაობა ჩაატარა და თუმცა მცირე რაოდენობით, მაგრამ მაინც ძვირფასი სასიმღერო მასალა ჩაიწერა. შეგროვილი მასალა, მიუხედავად სიმცირისა, თავისი ხასიათისა და შინაარსის მიხედვით გვაფიქრებინებს, რომ უფრო დაკვირვებული შესწავლა შესაძლებლობას მოგვცემს მივაგნოთ ძვირფას ნიმუშებს, რომლებიც თავისი ფესვებით დაკავშირებული იქნებიან ჩვენი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი ცხოვრების შინაარსთან…”(გრ. ჩხიკვაძე, “ქართული ხალხური სიმღერა”, 1960 წ., გვ.21-22).

იგივე შეიძლება ითქვას დღესაც. ჩვენს მიერ გამოკითხული 46 ეთნოფორისგან მიღებული ინფორმაციის მიხედვით შეიძლება დავასკვნათ, რომ საკუთრივ მესხური წარმოშობის სასიმღერო შემოქმედება ნაკლებადაა შემორჩენილი. სამაგიეროდ, დღემდე მოაღწია თავის დროზე ქალაქური ყოფიდან შემოსულმა და გავრცელებულმა აღმოსავლური შტოს ქართულმა ქალაქურმა სიმღერამ. “საიათნოურის,” “ბაიათის,” “იეთიმ გურჯის” და სხვ. სახელწოდებებით სიმღერებს აქ არამარტო ხანდაზმულებისგან, არამედ ახალგაზრდებისგანაც ხშირად გაიგონებთ.

ახალციხეში ჩვენ შევხვდით მესხური მუსიკალური ტრადიციების საუკეთესო მცოდნეს, აწ განსვენებულ შოთა ალთუნაშვილს, პიროვნებას, რომელმაც ათწლეულების მანძილზე უამრავ მესხს შეასწავლა უკვე მივიწყებული მესხური სიმღერები. ანსამბლ “მესხეთის” რეპერტუარში (რომლის ხელმძღვანელი თავად იყო) მის მიერ არაერთი მესხური სიმღერა დამუშავებული იქნა სამ ხმაში. როგორც ბ-ნ შოთამ აღნიშნა, ეს სიმღერები ხალხში ერთ ხმაში იმღერებოდა. ჩვენ მისგან სწორედ ეს ვარიანტები ჩავიწერეთ: “ოთხი წყარო სდის,” “მრავალჟამიერ,” “გეგუთისა მინდორზედა,” “ვარძიობა-ძიობასა” და სხვ.

როდესაც ექსპედიციის მასალებს ვამუშავებდით, მათი დახარისხებისას რამდენიმე ისეთი პარამეტრი გამოვყავით, რაც ამ რეგიონისთვის განსაკუთრებით ნიშანდობლივია. ერთ-ერთი მათგანი, იმის გამო რომ მრავალ ხმაში მღერის ტრადიცია მესხურ მუზიცირებაში დაკარგულად ითვლება, ამ ტრადიციასთან დაკავშირებული ყველა სახის ინფომაციის თავმოყრაა. ამ მხრივ, განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია გამონათქვამები, რომლებიც ბანის ხმის ფუნქციას უკავშირდება. მაგალითად, “დამჯდარი,” “ბანზე ადევნება” (იგულისხმება მელოდიისთვის დაბალი ხმის შეწყობა)…

წარსულში მესხეთში გავრცელებული საკრავთა მწყობრის აღწერისას აწყვიტელი ზურაბ ივანიძე (81 წლისა) აღნიშნავს, რომ “ჭიჭილა,” რომელსაც “მეისაც” ეძახდნენ – ბანს აძლევდაო, ან, “როცა 3-4 თულუმი (გუდასტვირის მესხური სახელწოდება) ერთად უკრავდა, ერთ-ერთ მათგანს დაბალი ხმა გამოჰყავდაო”…

ექსპედიციის მნიშვნელოვანი მონაპოვარია მესხური მუსიკალური ყოფისთვის ერთ დროს საკმაოდ დამახასიათებელი ნიმუშები. მაგ. “ოროველა”, რომელიც 97 წლის მუსხელი გიორგი ჯინჭველაძისგან ჩავიწერეთ. ფრიად ნიშნდობლივია ის, რომ ნიმუში კილო-ინტონაციურად და კომპოზიციურად ქართლ-კახური “ოროველების” მსგავსია.

რაც შეეხება მეორე ნიმუშს, როგორც ირკვევა, იგი უწინ საკმაოდ პოპულარული საცეკვაო ყოფილა მესხეთში. სრულდება სიმღერითა და ტაშით გლოსოლალიებზე: “დამ, დილილი, დილლილო…” უნდა ითქვას, რომ მსგავსად “ოროველასი”, ისიც ძალიან ახლოსაა საცეკვაოების ქართლ-კახურ ვარიანტებთან. ამ ნიმუშის საკმაოდ ორიგინალური სამხმიანი ვარიანტი იქნა ჩაწერილი ხიზაბავრელი მიტო ტატურაშვილისაგან (63 წლის) აკორდეონის თანხლებით (ბანს და შუა ხმას უკრავდა აკორდეონზე).

მნიშვნელოვანი ინფომაცია ძველ მესხურ რეპერტუარზე მოგვაწოდა მესხური ტრადიციების შესანიშნავმა მცოდნემ მუსხელმა მარიამ ჟუჟუნაძემ (73 წლის). განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ცნობები მესხური საფერხულო სიმღერის “ოქრომჭედელოს” შესრულების ფორმასა და წესზე. ქ-მა მარიამმა დაუზარლად შეასწავლა ექსპედიციის წევრებს სიმღერა თვისი ფერხულით.

ძველი მესხური ტრადიციების გამოძახილია ყოფაში დღემდე შემორჩენილი ერთღერიანი თვლებიანი ჩასაბერი საკრავი “სტვირი”. სამივე სოფელში აღმოჩნდნენ პიროვნებები, რომლებიც შესანიშნავად ამზადებენ და უკრავენ სტვირს. მუსხელი ვაჟა მელიქიძის (63 წლის), ვასო ივანიძის (65 წლის), აწყვიტელი გიორგი დიასამიძის (78 წლის), ილუშა ივანიძის (78 წლის), ხიზაბავრელი მიტო ტატურაშვილისგან ჩაწერილი სტვირის დამზადების წესი, თვლების რაოდენობა და განლაგება, მუსიკალურ-ინტონაციური შინაარსი ერთმანეთის მსგავსია, რაც იმაზე მიანიშნებს, რომ ძველი მესხური ტრადიცია ჩასაბერი საკრავისა, რომელიც ამ რეგიონის ძირითადი სამეურნეო საქმიანობის – მესაქონლეობის განუყოფელი ნაწილი იყო, დღემდე ცოცხლობს.

რაც შეეხება მესხური მუსიკალური ყოფისთვის დღესდღეობით ყველაზე დამახასიათებელ რეპერტუარს. მართალია, ერთ დროს ქალაქიდან შემოჭრილ ზურნა-დუდუკსა და დოლ-გარმონს ქართულ სოფლურ ყოფაში ისე ხშირად ვეღარ შეხვდებით, მაგრამ მესხეთში იგი კვლავ აქტუალურია (თუმცა, ზოგიერთი ეთნოფორი ამ ტრადიციის გადავარდნაზეც საუბრობს). მაგალითად, სოფელ აწყვიტაში თითქმის ყველა ოჯახს თავისი “მუსიკოსი” ჰყავს, რომლებიც ერთად უკრავენ და მღერიან საქორწილო და სხვადასხვა სალხინო სუფრებზე. ობიექტური მიზეზების გამო მათი ერთად შეკრება ვერ მოხერხდა. ასეთი ანსამბლის მხოლოდ ერთი წევრი ჩავიწერეთ – ოლეგ ივანიძე (46 წლის), რომელმაც თავის ვაჟთან და მეუღლესთან ერთად შეასრულა თანამედროვე ტიპის სიმღერები ე. წ. “საქორწილო” რეპერტუარიდან: “რა ლამაზი ხარ, შენ, თუშის ქალო”, “როცა შენ დალალებს ქარი შლის,” “სიჭაბუკე და ახალგაზრდობა” და სხვ.

განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ე. წ. “მექორწილე მუსიკოსების” ფრთის ვირტუოზი შემსრულებელი, ჩვენს მიერ უკვე ნახსენები მიტო ტატურაშვილი ხიზაბავრიდან, რომელიც შესანიშნავად ფლობს საკრავებს (დუდუკი, ზურნა, კლარნეტი, სხვადასხვა ტიპის სალამურები, აკორდეონი, ფანდური).

როგორც ზემოთ ითქვა, მესხეთ-ჯავახეთში ცხოვრობდნენ და დღესაც ცხოვრობენ სხვადასხვა ეროვნების ადამიანები. ცნობილია, რომ ადგილობრივი ქართველები მათდამი ყოველთვის კეთილმეზობლურად იყვნენ განწყობილნი. მიუხედავად იმისა, რომ თურქულენოვანი მოსახლეობის წასვლიდან უკვე 60 წელია გასული, ყველას, ვისაც თავის დროზე მათთან ურთიერთობა ჰქონდა, დღესაც კარგად ახსოვთ თურქული ენა და სიმღერები.

განსაკუთრებით საინტერესოდ მიგვაჩნია მუსხელი ანიკო ჟუჟუნაძისა (71 წლის) და აწყვიტელი ზურაბ ივანიძისაგან (81 წლის) ჩაწერილი ზღაპრის კითხვის წესი, სადაც ერთმანეთს ენაცვლება მონაკვეთები ქართულ და თურქულ ენაზე. ნიშანდობლივია ის, რომ თურქულ ენაზე სათქმელ კუპლეტებს ისინი თურქულ კილოზე ამღერებდნენ. წარსულში, როგორც ირკვევა, ამ კუპლეტებს აღმოსავლური სიმებიანი საკრავის, საზის თანხლებით ასრულებდნენ.

როგორც ცნობილია, ახალციხე ინტერნაციონალური ქალაქია. სხვადასხვა ეროვნებათა შორის ურთიერთპატივისცემა მესაკრავეთა ანსამბლის ეთიკაშიც ვლინდება. მაგ. ქორწილებში, ლხინთან თუ ჭირთან დაკავშირებით მჟღერი ქართველი და სომეხი ინსტრუმენტალისტების რეპერტუარი ორივე ეთნოსისთვის დამახასიათებელი ნიმუშებითაა წარმოდგენილი.

განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ჩვენზე სომეხ შემსრულებელთა ტრიომ ახალციხიდან – არსენ მელიქიანის (45 წლის) – დუდუკი, ზურნა, კლარნეტი, ხაჩატურ აკოფიანის (45 წლის) – აკორდეონი, გარეგინ გეიანის (71 წლის) – დაირა, დოლი, ვოკალი – შემადგენლობით. დიდი ოსტატობითა და პროფესიონალიზმით გამოირჩეოდა მათ მიერ შესრულებული სომხური დასაკრავები: “პეპო”, “მთვარიან ღამეს,” “ეღიშის ცეკვა,” ქართული სიმღერა-დასაკრავი “ცივ ზამთარში”.

2005 წლის თოთხმეტდღიანი ექსპედიცია მესხეთ-ჯავახეთში ინტენსიური საველე სამუშაოების დასაწყისი უნდა გახდეს ამ რეგიონში. ასეთ აუცილებლობას თვით მესხეთ-ჯავახეთში შექმნილი რეალური მდგომარეობა განაპირობებს. მხედველობაში გვაქვს იმ ცოდნისა და გამოცდილების დროული მოვლა-პატრონობა, რასაც აქ მხოლოდ ხანდაზმული ადამიანები ატარებენ.

მიმდინარე წლიდან ტმკსც სერიით თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის “ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების ლაბორატორიის არქივიდან” იწყებს მის არქივში დაცული აუდიოჩანაწერების გამოცემას. პირველი კომპაქტდისკი ეძღვნება 1952 წლის კახეთის საექსპედიციო მასალებს. ეს არის ერთ-ერთი პირველი სამეცნიერო ექსპედიცია სახელმწიფო კონსერვატორიის ფოლკლორის კათედრიდან, რომელიც პროფესორ გრიგოლ ჩხიკვაძის ხელმძღვანელობით კახეთის სამ რაიონში – გურჯაანში, თელავსა და ყვარელში მოეწყო. ცხადია, 53 წლის შემდეგ ბევრი რამ აღმოჩნდა დასაზუსტებელი და მოსაძიებელი – შემსრულებელთა იდენტიფიკაცია, მათი საპასპორტო მონაცემები, ფოტოსურათები და სხვ.

ამ მიზნით 2005 წლის ოქტომბერში ვესტუმრეთ სამივე რაიონს. პირველ რიგში, მომღერალთა შთამომავლები მოვიკითხეთ. ველისციხეში მოვინახულეთ გიგა ღვინიაშვილის შვილი, თამარ ღვინიაშვილი-გაბრუაშვილი. მან გვიამბო მამაზე, მომღერალ დებზე, აგრეთვე მამიდაშვილ გრიშა რიკიაშვილზე, რომელიც მათი საოჯახო ანსამბლის უცვლელი წევრი ყოფილა და 1952 წლის ექსპედიციისას სიმღერების ჩაწერაშიც მიუღია მონაწილეობა, მაგრამ ჩვენს ხელთ არსებულ საპასპორტო მონაცემებში დაფიქსირებული არ არის. ველისციხეშივე ვესტუმრეთ შინაგი გურგენიშვილს. მას თავისი ძმის – შუქურის ფანდური აქვს შემონახული, რომლის თანხლებითაც 1952 წელს არის ჩაწერილი “გარეთ ცივა, ქრის ქარი” (მაშინდელი შემსრულებლებიდან მხოლოდ 81 წლის შუქურია ცოცხალი, რომელსაც მძიმე ავადმყოფობის გამო ვერ გავესაუბრეთ). მანვე გვიამბო თავის მამაზე – ია გურგენიშვილზე, რომელიც წლების განმავლობაში ველისციხის გუნდის ხელმძღვანელი იყო; ჩაგვაწერინა მისივე შესანიშნავი ლექსებიც. შევხვდით მხცოვან გურჯაანელ მომღერლებს: სახელოვანი ლოტბარის, ლევან მუღალაშვილის, გუნდის ერთ-ერთ უკანასკნელ წევრს, 81 წლის გიორგი გოგოლაშვილს; ანსამბლ “გურჯაანის” წევრს, 80 წლის ვახტანგ ქაჩლიშვილს (მუღალაშვილის შემდგომი პერიოდის მომღერალს) და საინტერესო საუბართან ერთად მათი ნამღერიც ჩავიწერეთ (უახლოეს მომავალში ამ მოხუცების ჩაწერა მეტად საშურ საქმედ მიგვაჩნია).

გიორგი გოგოლაშვილის დახმარებით ლევან მუღალაშვილის საფლავსაც მივაგენით. გურჯაანის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში მუღალაშვილის პირად არქივს გავეცანით და ყველა მნიშვნელოვანი დოკუმენტი ციფრული ფოტოაპარატით გადავიღეთ (158 ერთეული). ასევე მოვიპოვეთ ოჯახებში შემონახული ფოტოსურათები (46 ერთეული).
ართანაში ვინახულეთ გიორგი სიმაშვილის შვილი, კახური სიმღერის შესანიშნავი მცოდნე ანდრო სიმაშვილი.

ყვარელში რვაკაციანი გუნდის შესახებ ინფორმაციის დასაზუსტებლად მრავალი ჭიშკრის შეღება მოგვიწია. შევხვდით მომღერალთა შთამომავლებს: პელაგია პაპუაშვილს, დოდო გელაშვილს, ილია და რობინზონ გუბელაძეებს, სულიკო მათიაშვილს, ზაურ ღვინიაშვილს, აგრეთვე ენისელ სოფიკო ნასყიდაშვილს (აქ, რასაკვირველია, ყველას ვერ ჩამოვთვლით, ვინც თითო სიტყვა მაინც შეგვაწია, მისამართი დაგვიზუსტა, მიგვასწავლა ან სხვა რამ რჩევა მოგვცა – ისინი საკმაოდ ბევრნი არიან. ყველა მათგანს მადლობას ვუხდით).
უნდა ითქვას, რომ ექსპედიციის მიზანი – დიდი ხნის გარდაცვლილი ადამიანების შესახებ ცნობების დაზუსტება – გაცილებით ძნელად მისაღწევი აღმოჩნდა. გამოკითხვები ბევრჯერ უშედეგოდ მთავრდებოდა – ნახევარ საუკუნეზე მეტმა დრომ თავისი მძიმე კვალი დააჩინა ცხოვრებასაც და კაცთა მეხსიერებასაც… არაერთი მცდელობის მიუხედავად, ვერ მოვიპოვეთ სოლომონ ჩაჩაურის ფოტოსურათი, ვერაფერი დავადგინეთ პართენა არჯევნიშვილის შესახებ. გაურკვეველი დარჩა “ურმულის” კარდანახელი შემსრულებლის ვინაობაც… თუმცა, ამის მიუხედავად, არცთუ მცირე მასალის ჩამოტანა შევძელით და ვფიქრობთ, რომ მთლიანობაში ექსპედიცია წარმატებული იყო (ჩავიწერეთ 5 მინიდისკი, ხანგრძლივობა – 9 საათი, გადავიღეთ 496 ფოტოსურათი).

გვინდა, მადლობა გადავუხადოთ ყველას, ვინც დახმარება გაგვიწია: გურჯაანის კულტურის განყოფილების გამგეს – თინათინ ზარდიაშვილს, გურჯაანის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმს და მისი ფონდების მცველს – ნათელა რაზმაძეს, ველისციხის საკრებულოს მდივანს – ნინო მინდორაშვილს, ანსამბლ “წინანდლის” ხელმძღვანელს – ლევან აბაშიძეს, თელავის ღვთაების ეკლესიის მგალობელს – მარინა ალადაშვილს, ყვარლის კულტურის სახლის თანამშრომელს – მაია მამულაშვილს, ყვარლის სამუსიკო სკოლის პედაგოგს – ასმათ ყიფშიძეს, საქართველოს ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრს, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტს.
ვფიქრობთ, თუკი საექსპედიციო მასალების გამოცემა გაგრძელდება და სერიის სახეს მიიღებს, არაერთი ასეთი ექსპედიციის ჩატარება მოგვიწევს, რაც ქართული ხალხური მუსიკის მონაცემთა ბაზას უაღრესად საჭირო მასალით შეავსებს

2005 წლის იანვარსა და მარტში ფონდმა “ღია საზოგადოება – საქართველო” და თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ტრადიციული მრავალხმიანობის ცენტრმა განახორციელა პროექტი, რომლის ფარგლებში ორ ეტაპად მოეწყო ექსპედიცია მაღალმთიან აჭარაში. ყველასათვის ცხადია, რომ ფოლკლორი – როგორც სინკრეტული მოვლენა, კომპლექსურ მიდგომას და სხვადასხვა დარგის მკვლევართა ერთობლივ ძალისხმევას მოითხოვს. ამ ექსპედიციამ მუსიკოსები და ფილოლოგები გააერთიანა – შუახევისა და ქედის რაიონის სოფლებში იმუშავეს ფოლკლორული არქივების კოალიციის წევრებმა – ნინო მახარაძემ და ქეთევან მათიაშვილმა (თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ტრადიციული მრავალხმიანობის კვლევის საერთაშორისო ცენტრი), ელგუჯა დადუნაშვილმა და გიზო ჭელიძემ (შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის ფოლკლორის არქივი), ელგუჯა მაკარაძემ და გიორგი მახარაშვილმა (ბათუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ლიტერატურის კათედრა).

კომპლექსური კვლევა მასალის კომპლექსურად ჩაწერით იწყება – ამ იდეით გაერთიანებას საველე მუშაობის გამოცდილების, მეთოდოლოგიისა და კონკრეტული მეთოდების ურთიერთგაზიარების სურვილიც ახლდა თან. ექსპედიციის წევრების მიერ ციფრული წესით დაფიქსირებული 11 MD (თითოეული 80 წთ.) და 6 DV კასეტა (თითოეული 60 წთ), 408 ფოტო შესატყვისი საპასპორტო მონაცემებითა და აღწერილობით ერთდროულად სამ არქივში ინახება.

რთული პირობების მიუხედავად (ვგულისხმობ იანვრის დიდთოვლობას და გაზაფხულზე სწორედ ამ რეგიონში მოვარდნილ მეწყერებს), მუშაობა თერთმეტ უბანზე მოხერხდა: დაბა შუახევი, სხეფის საკრებულოს სოფ. ღორექეთი, ბარათაულის საკრებულოს სოფ. ბარათაული, ჭვანას საკრებულოს სოფ. ჭვანა და სოფ. ხაბელაშვილები, სოფ. ჩანჩხალო, ზამლეთის საკრებულოს სოფ. ფურტიო, დღვანის საკრებულოს სოფ. ლომანაური და სოფ. გოგინაური, ქედის რაიონის ზვარეს საკრებულოს სოფ. ზვარე და სოფ. კვაშტა, ქალაქი ბათუმი.

ექსპედიციამ გამოავლინა სხვადასხვა ასაკის ორმოცამდე მთქმელი და ინდივიდუალური შემსრულებელი, მომღერალთა ოთხი ჯგუფი (სოფ. ჭვანის, ფურტიოსა და ლომანაურის ანსამბლები, ტარიელაძეების საოჯახო ანსამბლი სოფ. ბარათაულიდან). საკრავის დამამზადებელი ოსტატები (მათ შორის ჭიბონის დამამზადებელი ოთხი პიროვნება, ფანდურის, დოლისა და საზის მკეთებელნი).

სოფ. ღორექეთში, დავითაძეების ოჯახში დავესწარით ნიშნობის რიტუალს. შევკრიბეთ ინფორმაცია ლაზარობის, სახლის მშენებლობის, გლოვისა და ქორწილის წესებზე. მდინარე ჭვანას ხეობაში კვლავ დასტურდება სამიწათმოქმედო სამუშაოებისას საკრავების გამოყენების ფაქტები. ჩავწერეთ ჭიბონის, ჩონგურის, ფანდურის, დოლის, სალამურის, საზის, გარმონის, აკორდეონის, საბავშვო სტვირის დამზადებისა და შენახვის წესები, მათი ნაწილების სახელწოდებანი, ქორეოგრაფიული ტერმინოლოგია და სხვ. გადავიღეთ სხვადასხვა ასაკის, განსაკუთრებით კი ხანდაზმულთა მიერ შესრულებული ცეკვები.

ტრადიციული, საბჭოური და თანამედროვე ხალხური შემოქმედების საინტერესო ვარიანტებთან (“ორირა”, “ყარანაი”, “ყანაშია”, “ოისა”, “ხერტლის ნადური”, “ევრი და მასპინძელსა!”, “ყაჩაღის ლექსი”, “დაუკარ, ჩემო ჩენგურო!”, “ხორუმი”, “განდაგანა”, “სიმღერა ბახმაროზე”, “აჭარავ, ჩემო სამშობლო!”, “ღორჯომელი ვიყავ, განა?!”) ერთად ფირზე აღვბეჭდეთ ყოფის, ხელოსნობისა და რეწვის ნიმუშები (თითისტარისა და მარხილის დამზადება, საცხოვრებელი სახლის ტიპები, სამჭედლო, ტურა-ბეღელა და სხვ.).

სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია, რომ რაიონში მოქმედი ფოლკლორული ანსამბლების წევრები ვეღარ იკრიბებიან ინტენსიურად ვერც რეპეტიციებზე და ვერც ოჯახებში. ეს კი უარყოფითად მოქმედებს მრავალხმიანი სასიმღერო ტრადიციების შენარჩუნებაზე. ჩვენი აზრით, ამ რაიონში არასახარბიელო ვითარებაა ჭიბონთან დაკავშირებითაც. ბევრ შემსრულებელს არა აქვს საკრავი და არც მისი დამზადებისათვის საჭირო თანხა.

აჭარის რეგიონი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ორენოვანი ტექსტებისა და კულტურათა დიალოგის კვლევის თვალსაზრისით. შეკრებილი მასალა უდავოდ დააინტერესებთ ქართულ-თურქულ, ქართულ-კავკასიურ, ქართულ-რუსულ, ქართულ-ებრაულ კავშირებზე მომუშავე მეცნიერებს. განსაკუთრებული ინტერესი გამოიწვია “ქურთბარის” – ქურთების ფერხულის აჭარაში გავრცელების ფაქტმა, მისი შესრულების ადგილობრივმა წესებმა და ფორმებმა. ექსპედიციის მიღწევად უნდა ჩაითვალოს ვიდეოფირზე შელოცვების აღბეჭდვა და მაჰმადიან ქართველთა მიერ ყურანის ხმით კითხვის ნიმუშების დაფიქსირება, რაც, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, აქამდე არასოდეს მომხდარა.

2005 წლის 20 მაისს პროექტის დამფინანსებელი ფონდის “ღია საზოგადება – საქართველო” საკონფერენციო დარბაზში გაიმართა ექსპედიციის შედეგების პრეზენტაცია, მოეწყო ფოტოგამოფენა, ელგუჯა დადუნაშვილისა და იმედა მაღლაკელიძის მიერ საგანგებოდ მომზადებული ვიდეოკლიპების ჩვენება.

ვიმედოვნებთ, რომ შეკრებილ მასალას სამეცნიერო ღირებულებასთან ერთად პრაქტიკული დანიშნულებაც ექნება.

ექსპედიციის წევრები დახმარებისა და თანადგომისათვის განსაკუთრებულ მადლობას მოახსენებენ შუახევის რაიონის გამგებელს, ბატონ თემურ ზოიძეს და კულტურის განყოფილების გამგეს, ბატონ ვასო ხიმშიაშვილს, ყველა იმ ადამიანს, ვინც გულისხმიერებითა და დიდი პასუხისმგებლობით მოეკიდა ტრადიციული მემკვიდრეობის ჩაწერისა და დაცვის საშვილიშვილო საქმეს.

შთაბეჭდილება, რომელიც ქართული სიმღერის, კერძოდ კი გურული მრავალხმიანობის მოსმენისას ჩნდება, მუდმივად ბადებს კითხვას: რამ განაპირობა ამ ხალხში მუსიკალური აზროვნების ასეთი განვითარება? ზუსტი პასუხის გაცემა რთულია, თუმცა მისი კვლავ შეცნობის ინტერესი განაპირობებდა არჩევანს – ჩვენი ექსპედიცია გურიის მთებში, ჩოხატაურის რაიონის სოფელ სურებში წასულიყო. ვიცით, დროს და ჟამს მიჰყვებიან ქართული მუსიკალური საუნჯის ძველი მცოდნენი, მაგრამ ყოველ ასეთ საექსპედიციო გასვლას ჯერ კიდევ ახლავს თან ძვირფასისა და საინტერესოს მოძიების იმედი.

2006 წლის 13-17 ივნისს გურიაში გამართულ ექსპედიციაში თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ფოლკლორის კათედრის ორი წევრი – ოთარ კაპანაძე და დავით შუღლიაშვილი ვიყავით. ჩვენდა სასიხარულოდ, ამ მოგზაურობაში მონაწილეობდნენ რეჟისორი ლევან ღლონტი და ოპერატორი ორესტ თოდუა. მცირემეტრაჟიანი დოკუმენტური ფილმის შექმნის იდეით, მათ განზრახული ჰქონდათ მთელი ექსპედიციის ვიდეოფირზე გადაღება. ჩვენს ჯგუფს კიდევ ერთი, ყველაზე უმცროსი წევრი, 12 წლის ივანე ღლონტი ახლდა, რომელიც განსაკუთრებით ახალისებდა ჩვენს მოგზაურობას. კინემატოგრაფი მეგობრების კიდევ ერთ მნიშვნელოვან “პლუსს” ლევანის მანქანა “ჯიპი” წარმოადგენდა, რომლის გარეშე საეჭვოა, რომ რამე მოგვეხერხებინა ექსპედიციისთვის განკუთვნილ მცირე ვადაში.

დაბ. 29. 01. 1929. – 07. 2009. 1953 წელს დაამთავრა თბილისის კონსერვატორია ფორტეპიანოს სპეციალობით, 1961 წელს – მოსკოვის კონსერვატორიის მუსიკისმცოდნეობის ფაკულტეტი მუსიკის თეორიის სპეციალობით. 1961-1985 წწ. პედაგოგად მუშაობდა თბილისის კონსერვატორიისთეორიის კათედრაზე. შემდეგ 2007 წლამდე – მეცნიერთა-ნამშრომლად ქართული ხალხური შემოქმედების კათედრაზე. გამოქვეყნებული აქვს კვლევები ქართული ხალხურ-სასიმღერო მრავალხმიანობის საკითხებზე. ბოლო წლებში მუშაობდა ქართული მრავალხმიანი სიმღერის სხვადასხვა დიალექტის კილო-ინტონაციური წყობის პრობლემებზე.