2005 წლის აგვისტო-სექტემბერში იუნესკოს პროგრამის მხარდაჭერით მოეწყო ტმკსც-ის ექსპედიცია აჭარაში, ხელვაჩაურის რაიონში. მასში მონაწილეობდნენ ფოლკლორის კათედრის თანამშრომლები – ხელოვნებათმცოდნეობის კანდიდატი ნატო ზუმბაძე (ხელმძღვანელი), ლაბორანტი ოთარ კაპანაძე, სტუდენტები – თეონა რუხაძე და სალომე ცეცხლაძე, ტექნიკურ მხარეს უზრუნველყოფდა ბიოფიზიკოსი, პროგრამისტი ლაშა მარტაშვილი.

ექსპედიციის მიზანი უშუალოდ ხელვაჩაურის რაიონის სოფლებში შემორჩენილი მუსიკალური მასალის ფიქსირება იყო. ორი კვირის განმავლობაში მოვიარეთ ათამდე სოფელი და ჩავიწერეთ დიდი რაოდენობით როგორც მუსიკალური, ისე სიტყვიერი მასალა, რამაც შეადგინა 7 მინიდისკი (თითო მათგანი 150 წუთამდე); გარდა ამისა, გადავიღეთ 300-მდე ფოტო და რამდენიმე ვიდეოკლიპი.

აჭარის რაიონებში, მათ შორის – მაჭახლის ხეობაში 1989 წელსაც მოეწყო თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ექსპედიცია ედიშერ გარყანიძის, ნატო ზუმბაძისა და ქეთევან ბაიაშვილის მონაწილეობით. როგორც გაირკვა, ადგილობრივ მოსახლეობას ჩვენი სტუმრობის დროსაც კარგად ახსოვდა აღნიშნული ექსპედიცის წევრები, მათ შორის, ქალბატონი ნატოც. ამიტომაც იყო, რომ ისედაც სტუმართმოყვარე აჭარლებმა განსაკუთრებული სითბოთი მიგვიღეს და არაფერი დაიშურეს ჩვენს დასახმარებლად.

წლევანდელი ექსპედიცია თავდაპირველად მაჭახლის ხეობის სოფელ ზემო ჩხუტუნეთს ესტუმრა და რამდენიმე არაჩვეულებრივი დღე გაატარა. შესანიშნავი მოხუცი მომღერლების – ხუსეინ (ვალიკო) ქობულაძის, ზაქრო ფერსელიძისა და სულეიმან (იაგო) ნაგერვაძისგან ჩავიწერეთ არაერთი აჭარული სოფლური სიმღერა (“ნადური:, “მაყრული”, “ოსა”, “ნაი-ნაი”, “ნანინა”) და საკრავიერი ჰანგები; ასევე – ქალაქური ტიპის რამდენიმე ნიმუში. ციფრული ფოტოაპარატის წყალობით მოვახერხეთ 82 წლის ვალიკო ქობულაძის ვირტუოზული ცეკვის გადაღებაც. ძირძველი აჭარული ცეკვის ილეთების ასეთ მცოდნეს დღეს იშვიათად თუ ნახავ. ზემო ჩხუტუნეთში სოფ. ქედქედიდან სპეციალურად გვესტუმრა ვლადიმერ არჯევანიძე, რომელიც შემსრულებლებს სხვადასხვა სიმღერაში დაეხმარა. გარდა ამისა, მან ოსტატურად შეგვისრულა სხვადასხვა საფანდურო დასაკრავი. ზემო ჩხუტუნეთში მუსიკალურის გარდა, ჩავიწერეთ მნიშვნელოვანი სიტყვიერი ინფორმაცია ხმების სახელების, შესრულების ფორმის, სიმღერების წარმოშობის, ტრადიციული რეპერტუარისა და სხვადასხვა რიტუალის შესახებ.

ვეწვიეთ ორ მეზობელ სოფელს – ქვემო ჩხუტუნეთსა და ჩიქუნეთს. მუსიკალური მასალა ქვემო ჩხუტუნეთში თითქმის ვერ მოვიძიეთ, თუმცა შევაგროვეთ საკმაო ოდენობის სიტყვიერი ინფორმაცია, მათ შორის – შელოცვები. ამას გარდა, შევხვდით ბატონ ჰაიდარ კახიძეს, რომელმაც უამრავი საინტერესო რამ გვიამბო აჭარულ სიმღერებზე, ცეკვებზე, საკრავებსა და ზოგადად მაჭახლის ხეობაში გავრცელებულ სხვადასხვა ტრადიციაზე.

ჩიქუნეთში ჩაწერილი მასალიდან გამოვყოფდი 91 წლის ახმედ გაბრუშიძის მიერ გარმონზე შესრულებულ დასაკრავებს. აქვე გვინდა, ექსპედიციის სახელით მადლობა გადავუხადოთ ბატონ შოთა კირკიტაძეს, რომელიც ჩიქუნეთში ჩვენი დამკვალიანებელი იყო და თავადაც არაერთი საკრავიერი ჰანგი შეგვისრულა.

რამდენიმე დღე დავყავით კირნათსა და მარადიდში, სადაც ძირითადად საკრავიერი ჰანგები და ერთხმიანი სიმღერები ჩავიწერეთ. კირნათში შაქრო კახაბერიძისგან მოვისმინეთ დუდუკზე შესრულებული “ხორუმისა” და “განდაგანას” ძველი ვარიანტები, ასევე – რამდენიმე სასიმღერო ჰანგი. საინტერესო იყო მარადიდში ქალებისგან ჩაწერილი სიმღერები: “გელინო”, “ნაი-ნაი”, “შაირები” და დასაკრავები ფანდურზე.

დაგვამახსოვრდა სტუმრობა ქამილ კახიძესთან სოფელ კობალეთში. ბატონი ქამილი, იმის გარდა, რომ კარგი შემსრულებელია, ენამახვილობითაც გამოირჩევა და ექსპედიციის წევრები ექსპრომტად შეთხზული შაირებითაც “დაგვაჯილდოვა”. მისგან სხვადასხვა საკრავზე (სალამური, დუდუკი, კლარნეტი) შესრულებული სასიმღერო და საკრავიერი ჰანგები ჩავიწერეთ. ბატონმა ქამილმა ჩვენთან ერთად რამდენიმე სიმღერაც შეასრულა.

სოფელ ურეხში შევხვდით გარმონის ოსტატს – ზურაბ ვარშანიძეს. ბატონი ზურაბის მიერ გაკეთებული გარმონები მართლაც არაჩვეულებრივი ჟღერადობით გამოირჩევა. ბატონი ზურაბისა და მისი ძმისგან (გურამ ვარშანიძე) ჩავიწერეთ ვირტუოზულად შესრულებული საცეკვაო ჰანგები.

საინტერესო იყო შეხვედრა ხოროიშვილების ოჯახთან სოფელ ზემო ჯოჭოში. გამოვყოფდი ოჯახის უფროსის, ვახტანგ ხოროიშვილის, მიერ ქემენჩაზე შესრულებულ დასაკრავებს, რადგან აჭარული დასაკრავები ამ საკრავზე თითქმის არ არის ჩაწერილი.

სამწუხაროდ, ვერ მოვახერხეთ რამდენიმე შემსრულებლის ნახვა, მათ შორის, ვერ შევხვდით სოფელ თხილნარში არსებულ მომღერალთა ჯგუფს. ადგილზე არ დაგვხდა ახალგაზრდა მეჭიბონე, რომელიც ადგილობრივთა თქმით, ერთადერთია მთელ რაიონში. ვერავისგან ჩავიწერეთ დასაკრავები ჩონგურზე, ვერავინ გვიმღერა აჭარული აკვნის ნანაც. ეს გარემობა ნათლად მიუთითებს, რომ ამ რაიონში, ისევე როგორც ჩვენი ქვეყნის ბევრ სხვა კუთხეში, ტრადიციული მუსიკალური შემოქმედება მივიწყების გზაზეა. აქვე არ შემიძლია, სიხარულით არ გამოვეხმაურო მაჭახლის ხეობის უხუცესი მომღერლების სურვილს, შექმნან ამ ხეობის ფოლკლორული ანსამბლი. ამ გზით მართლაც ბევრი რამ გადაურჩება დავიწყებას.

ბოლოს მინდა, საგანგებოდ აღვნიშნო აჭარლების განსაკუთრებული სტუმართმოყვარეობა, რომლის მსგავსი მართლაც იშვიათია. სწორედ ამან გამოიწვია ექსპედიციის წევრების დამეგობრება შემსრულებლებთან და მასპინძლებთან. აქვე მინდა, ექსპედიციის სახელით უღრმესი მადლობა გადავუხადო ხელვაჩაურის გამგეობის თანამშრომლებს, განსაკუთრებით, ბატონ იაკობ აბაშიძეს, რომლის გარეშეც საკმაოდ გაგვიჭირდებოდა ექსპედიციის ჩატარება. მადლობას ვუხდით ჩვენს ყველა მასპინძელს გულითადი მიღებისა და დაუზარებელი მეგზურობისთვის.