2005 წლის 17-30 აგვისტოს იუნესკოს პროექტის ფარგლებში მოეწყო ტმკსც-ის ექსპედიცია საგარეჯოს რაიონში (მეცნიერთანამშრომლები ნინო მახარაძე, ლელა მაქარაშვილი).
თავიდანვე აღვნიშნავთ, რომ დაფიქსირებულ მასალაში სჭარბობს აღმოსავლეთ საქართველოს მთის სიმღერების ტიპის საფანდურო რეპერტუარი (“სტირიან თუშის ქალები”, “მთაში სალამურს ვაკვნესებ”, “ვაჟკაცო, მთაში გაზრდილო”, “შირაქში ერთმა მეცხვარემ”, “შატილის ასულო” და ა. შ.), კახური შაირების ვარიანტები, საცეკვაოები (კახური, ლეკური, ოსური). მოსახლეობაში პოპულარულია აჭარული ჰანგები.
ფოლკლორულ ნიმუშებთან ერთად მოპოვებული სიტყვიერი მასალა ადასტურებს, რომ სახადის, ელიაობის, გუთნით წყლის ხვნის, დიდებაზე, ალილოზე სიარულის წესები, ბერიკაობის დღესასწაული აქ კახეთის დანარჩენი რეგიონების ანალოგიურად ტარდებოდა.
სოფელ თოხლიაურში შევძელით ხმით ნატირლის დაფიქსირება უშუალოდ პანაშვიდზე. სასიმღერო და საკრავიერი მუსიკის ნიმუშები, ამა თუ იმ რიტუალის აღწერა, სამეურნეო საქმიანობასთან დაკავშირებული ცნობები შევკრიბეთ ეთნოფორებისაგან, რომელთა ასაკი 65-80 წელია (ნიკოლოზ კუპატაძე, თამარ მეკალუაშვილი, ალექსი მათიაშვილი, ჟუჟუნა შიოშვილი). რამდენიმე სიმღერა, მათ შორის ქალაქური ნიმუშები გიტარის თანხლებით, ახალგაზრდებმაც შეგვისრულეს. თოხლიაურის ქალთა ანსამბლის წევრები კლუბის გამგის – ლამზირა ზაქაიძის ძალისხმევით იკრიბებიან და შეძლებისდაგვარად ცდილობენ მოზარდ თაობას შეაყვარონ სიმღერა.
წარმოშობით ფშაველმა ნელი ბუგეჩაშვილმა ფანდურის თანხლებით რამდენიმე სასიმღერო ნიმუში ჩაგვაწერინა და უკანა ფშავის ლაშარის მთავარანგელოზობის ხატობის, ზოგიერთი საქორწილო წეს-ჩვეულების შესახებაც გვიამბო. ამავე სოფელში გადავიღეთ ადგილობრივი და თბილისიდან ჩამოსული ბავშვების თამაშობები.
დასამახსოვრებელი იყო შეხვედრა თამარ ნაცვლიშვილთან (დაბ. 1926 წ.) და ნიკოლოზ თათარაშვილთან (დაბ. 1925 წ.). მეუღლეებმა საკუთარი სახსრებით აღადგინეს სოფლის ეკლესია და მუდმივად ზრუნავენ მასზე. მათ ოჯახში მოვისმინეთ ლოცვები, სადღეგრძელოები, სალამურის მელოდიები, საცეკვაო რიტმები, საფანდურო “იავნანა”,Bბატონმა ნიკოლოზმა პაპისაგან – ბოჭორმელიBხევისბერისაგან ნასწავლი დალოცვა-დამწყალობებაც გაიხსენა.
შევიტყვეთ, რომ აღდგომიდან III და IV კვირას თოხლიაურის მახლობლად წმინდა გიორგისა და ღვთისმშობლის ეკლესიების კარზე იმართება კალობნობა – დღეობა, რომელზეც თავს იყრიან მახლობელი სოფლებიდან ამოსული მლოცველები. ლხინს ჭიდაობა, დოღი, ცეკვა-თამაში ახლავს. მოსახლეობას საზაფხულო საძოვრები ცივის მთაზე აქვს. ნიკოლოზ კუპატაძის ცნობით, იქაური მწყემსები დიდგულისაგან დღესაც ამზადებენ სალამურს, მაგრამ ამჯერად მათთან შეხვედრა ვერ შევძელით.
გასვლა კიდევ ხუთ სოფელში მოვახერხეთ. ეს გახლავთ ნინოწმინდა, გიორგიწმინდა, მანავი, კაკაბეთი და უდაბნო.
ნინოწმინდაში კლუბის გამგის – მაია ალექსიშვილის დახმარებით შევხვდით ორ მეფანდურეს – ვასილ როჭიკაშვილსა და შალვა ახვერდაშვილს, რომლებმაც სიამოვნებით მოგვასმენინეს თავიანთი რეპერტუარი, შაირები, საცეკვაო ჰანგები. სოფელში განთქმული მომღერალი – ქალია როსტომაშვილი, მგლოვიარედ ყოფნის გამო, მხოლოდ შელოცვების თქმაზე დაგვთანხმდა. ნადია ივანიაშვილის სტუმართმოყვარე ოჯახში ჩაწერილი მასალიდან აღვნიშნავდით ელიკო გოგალაძე-როსტომაშვილის (დაბ. 1941 წ.) მიერ შესრულებულ სიმღერა-ტირილს, რომელიც აფხაზეთის ომში დაღუპულ მებრძოლებს ეძღვნება.
სოფელ კაკაბეთში შევხვდით 78 წლის უშანგი მასურაშვილსა და 76 წლის მიხეილ გალუსტოვს. ისინი მღეროდნენ მიხა ჯიღაურისა და ვანო მჭედლიშვილის ანსამბლებში. ბატონი უშანგი ფანდურებსაც ამზადებს, შვილიშვილებსა და სხვა ახალგაზრდებს ტრადიციულ სასიმღერო რეპერტუარს ასწავლის, რომლებიც კლუბის გამგის – ნიკო გიგოშვილის ძალისხმევით პერიოდულად იკრიბებიან. მოხუცებმა ცნობილ სასიმღერო ნიმუშებთან (“ბერიკაცი ვარ”, “წინწყარო”, “ჩონგურო”, “ოროველა”, “იავნანა”, “ჰერიო”, “გარეკახური საჭიდაო”) ერთად, “კაკაბური მუშურის”, “ალილოს” ფრაგმენტები, საცეკვაოები, შაირები, საბჭოური და ქალაქური სიმღერებიც შემოგვთავაზეს. ბატონNნიკოს აქვს საკრავების პატარა კოლექცია, საინტერესო ფოტო, აუდიო და ვიდეო არქივი. ამავე სოფელში ფანდურზე მშვენივრად უკრავს ქალბატონი დარიკო მირზიაშვილი, რომელიც ქალთა და ბავშვთა ანსამბლებსაც ხელმძღვანელობს.
სოფელ ჩაილურში ყოველწლიურად იმართება ბერიკაობა. ვფიქრობთ, თუ შესაძლებლობა მოგვეცემა, კარგი იქნებოდა ამ დღესასწაულის ფირზე აღბეჭდვა. აგრეთვე, სოფელ კოჭბანში ფშავიდან გადმოსახლებულ მოხუც მთქმელებთან ჩასვლა.
მანავში მცხოვრები კაკო ფეიქრიშვილი, ადგილობრივი დასტის წევრია, რომელსაც ქორწილებსა და პანაშვიდებზე იწვევენ. იგი რამდენიმე საკრავს ფლობს (დოლს, დუდუკს, ფანდურს). ამჯერად მისგან მხოლოდ საფანდურო რეპერტუარის რამდენიმე ნიმუში ჩავწერეთ. მათ შორის “შაქარა”, რომლის ვარიანტები 1980 წელს ამავე რაიონში ი. ჟორდანიას ხელმძღვანელობით ჩატარებული ექსპედიციის დროს ყველა სოფელში პოპულარული იყო.
მანაველმა ქალებმა ნადია მაჩურიძემ და ანიკო ექვთიმიშვილმა ელიაობის წესები, საფანდურო სიმღერები, სამკურნალო “იავნანის” ორხმიანი ვარიანტის შესრულება შეძლეს. კახიდან გამოთხოვილმა რუიზან სონაშვილმა ინგილოური დასაძინებელი “დაი, დაი” ჩაგვაწერინა.
ვფიქრობთ, განსაკუთრებული დაკვირვების ობიექტად შეიძლება იქცეს სოფელ უდაბნოს ფოლკლორული ტრადიციები. 1984 წლიდან დაფუძნებულ ამ სოფელში საქართველოს 42 წერტილიდან მიგრირებული ოჯახები ცხოვრობენ. მათ შორის სვანები, რაჭველები, მეგრელები, მესხები, ინგილოები. . . ამჯერად მხოლოდ მესტიის რაიონის სოფელ ლატალიდან გადმოსახლებულ მომღერლებს შევხვდით. ოთარ ფარჯიანმა, გუნტერ ფიცხელანმა, მირზა ივეჩიანმა, პეტრე ნანსყანმა, როსტომ გირგვლიანმა სამგლოვიარო “ზარი”, “წმინდაო ღმერთო”, “ჯგრიაგიშ”, “ბარბალ დოლაშ” (სოფ. ბეჩოს ვარიანტი), “ირინოლა-მარინოლა”, “ვიცბილ-მაცბილ” შეასრულეს.
სვანეთიდან გადმოსახლებული ოჯახები არ წყვეტენ კავშირს მთასთან, ზაფხულის დღესასწაულებზე ადიან ლატალში და უდაბნოშიც ცდილობენ მამა-პაპური ადათ-წესების შენარჩუნებას. ამასთან, სხვა კუთხეებიდან მიგრირებული ოჯახები დაკრძალვისას სწორედ ამ სამგლოვიარო ჰიმნის შესრულებას ითხოვენ. ვფიქრობთ, მომავალში კარგი იქნებოდა მათ მუსიკალურ ფოლკლორში მიმდინარე პროცესებზე დაკვირვებაც.
28 აგვისტოს დავესწარით სადღესასწაულო წირვას საგარეჯოს დოდო გარეჯელის სახელობის ტაძარში, შემდეგ ვეწვიეთ ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარს, გავესაუბრეთ მგალობლებს.
მრავლად გადავიღეთ სხვადასხვა მასალისაგან (აკაცია, თუთა, მსხალი) დამზადებული ფანდურები, რომელსაც აქ უმეტესად ჩონგურს ეძახიან.
მადლობას მოვახსენებთ საგარეჯოს კულტურის სახლის დირექტორს, ქალბატონ თინათინ მეზვრიშვილს და ყველა იმ ადამიანს, ვინც დახმარება გაგვიწია.
