ებრაელები და ბოშები

რუსეთის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობათა ტრადიციული მუსიკის განხილვისას უნდა გავითვალისწინოთ ებრაელთა და ბოშათა ხალხური შემოქმედებაც. ებრაელებსა და ბოშებს მე-18, მე-19, 20-ე საუკუნეებში რუსეთში იცნობდნენ და აფასებდნენ როგორც საუკეთესო მუსიკოსებს, შემსრულებლებს, მომღერლებს. რუსეთში კარგად იცნობდნენ და აფასებდნენ ებრაელი მუსიკოსების ვირტუოზულ ხელოვნებას, თუმცა მათ ტრადიციულ სასიმღერო კულტურაში ცნობები ვოკალური პოლიფონიის შესახებ ჯერჯერობით არ მოგვეპოვება. რაც შეეხება ბოშების მუსიკას რუსეეთში, მათი სასიმღერო სტილი ფართოდ დამკვიდრდა ქალაქურ მრავალხმიან სიმღერაში, პარალელური ტერციებით, ტონიკა-სუბდომინანტა-დომინანტური ჰარმონიით, ინსტრუმენტული (მეტწილად გიტარის) აკომპონიმენტით. ბოშათა გუნდები ძალზე პოპულარული იყო რუსეთის ბევრ ქალაქში, ბოშათა სასიმღერო სტილმა უდიდესი გავლენა იქონია რუსულ პოპულარულ სიმღერის განვითრებაზე.

მორდვა

ვოლგა-ურალის რეგიონის მაცხოვრებელთა შორის მორდვა გამოირჩევა მრავალხმიანობის მდიდარი ტრადიციებით. მრავალხმიანობის ტრადიცია აქ გვხვდება როგორც მორდვა-მოკშას, ასევე მორდვა-ერზიას ხალხებში (ეს ორი ჯგუფი შეადგენს მორდოველების ძირითად ნაწილს). განსაკუთრებული სიმდიდრით გამოირჩევა მორდვა-მოკშას მრავალხმიანობა. მიუხედავად ამისა, მორდოვული სიმღერების პირველი პუბლიკაციები ამ მრავალხმიანი ნიმუშების მხოლოდ ერთი ხმის, მონოდიურ ვერსიებს წარმოადგენდნენ. მორდვული მრავალხმიანობის პირველი ნიმუშები მოცემული იყო მიტროფანე პიატნიცკის მიერ 1914 წ-ს გამოსული კრებულში და მისივე 1920 წლის გამოცემაში, რომლთაც კომენტარებიც ახლდა. წამყვანი მორდოველი, ეთნომუსიკოლოგი ნიკოლაი ბოიარკინი მორდვის მრავალხმიანობის განხილვისას ოთხ ტიპს ასახელებს: 1. უნისონურ-ჰეტეროფონული ტიპი, 2. ბურდონული ორხმიანობა, 3. განვითარებული ბურდონული 2-3 ხმიანობა, 4. სამხმინობა, როდესაც ორ ხმას მიჰყავს მელოდია ძირითადად პარალელური ტერციებით. ჩვენ მიზანშეწონილად მივიჩნიეთ ამ ოთხი ტიპის გაერთიანება ორ ძირითად ჯგუფში: 1. ბურდონული მრავალხმიანობა, 2. ჰეტეროფონული მრავალხმიანობა. ჰეტეროფონული მრავალხმიანობა მორდვა-ერზიას ახასიათებს, ბურდონული მრავალხმიანობა კი ორივესთვია, მოკშას და ერზიას ხალხებისთვისაა დამახასიათებელი. მორდვაში ყველა ხმას რამდენიმე შემსრულებელი მღერის, ასეთი “გამსხვილებული” მელოდია თავისთავად ჰეტეროფონული წყობისაა. მორდოვული სიმღერების კილოური საფუძველია ანჰემიტონური პენტატონიკა, და ზოგჯერ ანჰემიტონური კილოს ყველა ხუთივე ბგერა ერთად ჟღერს მორდვა-მოკშას გუნდურ სიმღერებში.

 აფხაზები

აფხაზები ჩრდილოეთ კავკასიელთა შორის ერთადერთი ხალხია, რომელიც ცხოვრებს კავკასიონის ქედის სამხრეთით, საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ კუთხეში, და არა რუსეთის ფედერაციაში. ძირძველი კავკასიელები, ეთნიკურად და ლინგვისტური მონაცემებით ისინი ახლოს არიან ადიღებთან (ჩერქეზებსა და ყაბარდოელებთან), და მათთან ერთად ქმნიან აფხაზურ-ადიღიურ კავკასიურ ენობრივ ოჯახს. აფხაზურმა ტრადიციულმა კულტურამ შემოინახა მრავალი არქაული ჟანრი და რიტუალი. მრავალხმიანობას დიდი ადგილი უკავია აფხაზურ ტრადიციულ მუსიკაში. აფხაზური მრავალხმიანობა – ორხმიანობა და სამხმიანობა ეფუძვნება მრავალხმიანობის ბურდონულ ტიპს.

ორხმიანობა დომინირებს გუდაუთას რაიონში — ეთნიკური აფხაზებით დასახლებულ ოლქში. აფხაზებისა და ქართველების მრავალსაუკუნოვანმა თანაცხოვრებამ და ურთიერთგავლენამ კულტურულ თუ სოციალურ-ეკონომიკურ სფეროებზე წარმოშვა ახალი, ე. წ. “ქართული სტილის” სამხმიანი აფხაზური სიმღერები, რომლებიც სრულიად უცხოა ადიღებისათვის. ამ სტილის სიმღერებს ასრულებს ორი სოლისტი გაბმული ან ოსტინატური ბანის ფონზე. ამ დროს ადგილი აქვს კვარტების, კვინტებისა და ოქტავების ჟღერადობას. აფხაზურ სიმღერებს კადანსებში სპეციფიკური დაღმავალი ტეტრაქორდული სვლები ახასიათებს. ხშირია მუსიკალური აზრის დასრულება კვარტაზე.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგაც კი რუსეთის ფედერაცია რჩება ყველაზე დიდ ქვეყნად მსოფლიოში.

რუსული მრავალხმიანობის კვლევას თავისი საკმაოდ რთული და წინააღმდეგობებით აღსავსე ისტორია აქვს. ძნელი დასაჯერებელია, მაგრამ ადრე რუსული ხალხური მუსიკა მონოდიურ (ერთხმიან) მოვლენად ითვლებოდა. ამ აზრს საფუძველი ჩაუყარა გავლენიანმა რუსმა მუსიკალურმა კრიტიკოსმა ვლადიმერ სტასოვმა (1824—1906). მისი ცნობილი მოსაზრების მიხედვით, რუსულ ხალხურ მუსიკას ახასიათებს ორი მთავარი თვისება: (1) ერთხმიანობა, და (2) პენტატონიკური კილოური საფუძველი. ამ მოსაზრების საწინააღმდეგოდ იური მელგუნოვმა მის მიერ გამოცემულ რუსულ ხალხურ სიმღერათა კრებულის კომენტარებში შესძლო სიტყვებით გადმოეცა რუსული ტრადიციული მრავალხმიანობის არსი. მისი შენიშვნების თანახმად, რუსული მრავალხმიანობის არსი მდგომარეობს ბევრი მომღერლის მიერ ერთი მელოდიის შესრულებაში, როდესაც შემსრულებლები სულ უნისონში კი არ მღერიან, არამედ ხშირად სცილდებიან ძირითად ჰანგს, უნისონში კი მხოლოდ საკვანძო მომენტებში “ერთიანდებიან”. ასეთი იყო რუსული მრავალხმიანი სტილის პირველი აღწერა, სტილისა, რომელიც დღეს ცნობილია როგორც “პოდგოლოსური პილიფონია” (დამხმარე ხმათა პოლიფონია). ტერმინი “პოდგოლოსური პოლიფონია” სწორედ მელგუნოვმა იხმარა პირველად.

1905—1912 წლებში ევგენია ლინიოვამ გამოსცა ფონოგრაფზე ჩაწერილი და შემდეგ გაშიფრული რუსული სიმღერების დიდი კოლექცია, რითაც დაასაბუთა მელგუნოვის აზრი რუსული პოლიფონიის ამ თავისებურების შესახებ. ამ თვალსაზრისით შემდგომი კვლევებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა მრავალარხიანი ტექნოლოგიების დანერგვას.

კუნძული მადაგასკარი (ანუ პოლიტიკურად – მალაგასის რესპუბლიკა) გეოგრაფიულად ძალიან ახლოს არის აფრიკის კონტინენტთან, თუმცა მოსახლეობის ფიზიკური მონაცემებით, ენით და კულტურით მადაგასკარს აშკარად ეტყობა უფრო შორს მყოფი სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის (ინდონეზიის, ოკეანიის) გავლენა. მადაგაკსარზე პირველი მოსახლეები სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიიდან გამოჩნდნენ ჩვენი წელთაღრიცხვის მეხუთე საუკუნეში. დაახლოებით მეათე საუკუნეში აქ გამოჩნდნენ არაბები და სხვა მოსახლეები აფრიკის სხვა რეგიონებიდან, ყველაზე გვიან კი გამოჩნდნენ ევროპელები. მადაგასკარის ტომების მუსიკალური კულტურაც, შესაბამისად, ახლოსაა ზოგ შემთხვევაში სამხრეთ-აღმოსავლურ აზიურ და ოკეანიურ მრავალხმიანობასთან, ზოგ შემთხვევაში კი ახლოსაა კონტინენტური სუბ-საჰარის აფრიკის მრავალხმიან ტრადიციებთან.

მადაგასკარის ტრადიციული მრავალხმიანობის ნიმუშები

ტრადიციული ცეკვა ანდროიდან. მადაგასკარი
 ქუჩის მუსიკოსები. ანტანანარივუ, მადაგასკარი

ფიჰავანანა მალაგასი  

მთელი აფრიკის კონტინენტი ტრადიციულად იყოფა ორ ძირითად გეოგრაფიულ და კულტურულ ზონად: 1) სუბ-საჰარის (ანუ საჰარის უდაბნოს სამხრეთით მდებარე) აფრიკა, და 2) ჩრდილოეთ აფრიკა. აფრიკული მრავალხმიანობა კონცენტრირებულია საჰარის უდაბნოს სამხრეთით, ხოლო ჩრდილოეთ აფრიკა ერთ-ერთი ყველაზე მონოდიური რეგიონია ჩვენს პლანეტაზე. თვით უდაბნო საჰარა ერთგვარი ბუფერის ფუნქციას ასრულებს ამ ორ რეგიონს შორის. ჩემი აზრით, აფრიკული მრავალხმიანობის თავისებურების გათვალისწინებით, ეს რეგიონი (საჰარის უდაბნო) ცალკე რეგიონად გამოყოფას იმსახურებს. უდაბნოს მაცხოვრებლების (ტუარეგების) მუსიკალურ კულტურაში მოიპოვება სუბ-საჰარისა და ჩრდილოეთ აფრიკის ტრადიციებისგან პრინციპულად განსხვავებული მთელი რიგი ნიშნები, ამიტომ ვაპირებ აფრიკის კონტინენტი სამ ზონად დავყო. აფრიკული მუსიკის “აღმოჩენიდან” დღემდე ევროპელებს მის მიმართ ინტერესი არ განელებიათ.

აფრიკული ტრადიციული მუსიკა ითვლება მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე კარგად დოკუმენტირებულად. ალან ლომაქსმა გამოაცხადა, რომ “აფრიკა ყველაზე კარგად არის ჩაწერილი ყველა კონტინენტს შორის”. აფრიკული მუსიკის ყველაზე მრავალრიცხოვანი საექსპედიციო ჩანაწერები გაკეთებული აქვს ჰიუ ტრეისის, რომელიც აფრიკულ მუსიკას, უპირველეს ყოვლისა, მისი ესთეტიკური ღირებულების გამო აფასებდა. შთამბეჭდავია ალან მერიამის მიერ შედგენილი ბიბლიოგრაფია (გამოვიდა 1964 წ.), რომელიც აფრიკული მუსიკის 1000-ზე მეტ დიდ გრამფირფიტას მოიცავს. საინტერესო ფაქტია, რომ აფრიკული მუსიკით დაინტერესებულ ევროპელთა მხოლოდ 2% იყო პროფესიონალი მუსიკისმცოდნე. მათი უდიდესი ნაწილი ევროპელი იყო. დღეს ამ საკითხებით დაინტერესებულ მკვლევართა შორის შეხვდებით ადგილობრივ, აფრიკელ მეცნიერებსაც  (მათ შორის ყველაზე ავტორიტეტულია განელი ეთნომუსიკოლოგი კვაბენა ნკეტია).